PRILOZI ZA ISTORIJU KINEMATOGRAFIJE U CRNOJ GORI (IX DIO)
Feljton o počecima kinematografije u Crnoj Gori, na bazi tekstova koji su čitani na II programu Radio Titograda, decembar 1989 – januar 1990. godine.
Piše: Dragan B. Perović
Ne postoji sasvim precizan podatak o datumu početka rada stalnog bioskopa. Po nekim tragovima putujući bioskopi gostovali su u Nikšiću 1910. godine. Branko Šobajić počeo je davati predstave nakon Balkanskih ratova, tako da se kraj 1913. odnosno početak 1914. godine, pominje kao vrijeme kada je Nikšić dobio stalni bioskop. O tome se opet pozivamo na śedočenje po zapisu Bose Slijepčević, koje je dala Ksenija Deretić, kćerka Branka Šobajića: „Bioskop Branka Šobajića, počeo je da radi posle Balkanskog rata. U prizemlju svoje lepe kuće, u ulici zvanoj Pivarska (danas Njegoševa, br. 6. nap. prir.) Šobajić je adaptirao za bioskopske predstave jednu od prostorija. Za sedenje su postavljene stolice, prostoriju su osvetljavale brojne petrolejke, kad predstava počne, lampe se privijaju na najmanju svetlost. Za vreme pauze svetlost se pojačava. Projekciju je vršio sam Šobajić. Filmove je nabavljao od Ljuba Tamindžića sa Cetinja… Gledaoci su bili pretežno muškarci, teško da ih je bilo toliko da bi se mogli pokriti troškovi. Ulaznice su se kupovale pri dolasku u dvoranu, cena im se ne zna. Takođe se ne zna koliko su puta nedeljno održavane predstave. Slike su titrale, aparat je pucketao. Kad je Šobajić pripremao program, aparat se čuo po celom gradu i deca bi nagrnula u njegovu kuću. Bioskop je radio do rata 1914. godine, Dugo posle Prvog svetskog rata u magazinima Šobajića bilo je koturova sa filmovima. Nestajali su pri seobama i prilikom bombardovanja grada u Drugom svetskom ratu. Projekcioni aparat Šobajića bio je posle Drugog svetskog rata jedno vreme u Muzeju grada Nikšića.”
S obzirom na to da spada u pionire crnogorske kinematografije, a čak i da nije bilo drugih oblasti u kojima je iskazao svoj raskošni talenat i preduzetništvo, Branko Šobajić je zaslužio posebno i vrlo značajno mjesto u crnogorskoj i kulturnoj istoriji Nikšića.
Nakon sloma Kraljevine Crne Gore, 1916. godine, tokom austrijske okupacije bilo je nekih putujućih bioskopa koji su davali predstave po okupiranim i slobodnim djelovima Crne Gore. Austrijske vlasti su počele da otvaraju bioskope za svoju vojsku, a određenim danima mogli su da prisustvuju stanovnici gradova. Prvi bioskop te vrste otvoren je na Cetinju, avgusta 1916. Sljedeće godine i Nikšić je dobio takav bioskop, nazvan „Bojno kino”.
O tome okupacione Cetinjske novine, u br. 52,11. februar 1917, pod nadnaslovom „Dopis iz Nikšića” objavljuju sljedeće: „Nikšić, 1. veljače.
Bojni kino Nikšić će kad to konačno dopusti dovoz materijala i do nas uprkos zlom vremenu i tegobama transporta imati svoj stalni bojni kino. Za predstave uređena je dvorana jednog bivšeg društva i ima u njoj mjesta za 150 sjedala, a i potrebne ulaze i izlaze kako je to propisano radi sigurnosti. Dosad je davano četiri predstave, jedna je od njih besplatno za školsku djecu grčko-istočne vjere na njihov Božić.
Slike za ove kino-večeri dao je ovdašnji fotograf S. Šobajić (vjerovatno se misli na Branka Šobajića – prim. priređ), koji posjeduje još iz doba mira čitav uređaj za kino.
Može se javiti, da je dosadašnje večeri dobro posjetilo i civilno pučanstvo i vojništvo i da su svaki put sva sjedala bila rasprodana.”
“Ovo „Bojno kino” nalazilo se u kući Katurića, na početku današnje ulice Novaka Ramova (tadašnjoj Skadarskoj). Po nekim izvorima Austrijanci su koristili Šobajićev aparat, dok je Brankova kćerka tvrdila da oni nijesu uzeli njegovu opremu, već da su imali svoje filmove i projektor. O daljoj sudbini pomenutog „Bojnog kina“ u Nikšiću nema drugih podataka.”
Nakon završetka rata tek su 25. aprila 1923. nikšićki trgovci, braća Todor i Risto Bošković, kupili moderni aparat za bioskop. Bioskopsko pozorište (tadašnji naziv za kino salu) bilo je smješteno u kafani Đuraševića. Bioskop je imao dvije stotine pedest śedišta. Filmove je prikazivao Ristov sin Boško.
Pero Berkuljan (1885-1954), kafedžija, prema śećanju nekih članova njegove porodice, prikazivao je filmove do 1925. godine u ulici koja danas nosi ime Josipa Sladea. Tada je izgrađen Dom zanatlijsko-radničkog udruženja sa salom koja je imala četiristo sjedišta u parteru, lože i galeriju. Berkuljan je tamo otvorio bioskop i kafanu. Tokom 1938. godine, kad je Domu renoviran krov, Berkuljan je prikazivao filmove u zgradi Zahumlja, a potom do 1941. godine opet u Domu.
Dom zanatlijsko radničkog udruženja, sagrađen 1925.
Povodom renoviranja krova, koje je potpomognuto od Opštine, iznesen je u nikšićkom listu „Slobodna misao” , 10. jula 1938. godine, zanimljiv stav: „Svakako da bi ovoj našoj ustanovi trebalo pokloniti više pažnje od strane građanstva jer je danas teško održavati ton kino.”
“Tridesetih godina prošlog vijeka bioskop je, śećala se prof.dr Olga Brajičić (Nikšićke novine, 3. jun 1999) bio „naročito privlačan“: „Ista sala Doma, u kojoj su održavane svečane priredbe, pozorišne predstave i balovi, bila je bioskopska. Vlasnik bioskopa bio je ugostitelj Berkuljan, čija se kafana nalazila desno od ulaza u salu o kojoj govorimo. To je bilo vrijeme kada smo poslije nijemog filma doživjeli da zaživi zvučni film. Ali posebno moram istaći da je to bio period svjetske slave velike Grete Garbo. Ostala je nenadmašna, prosto čarobna, u filmovima koje smo imali priliku da gledamo : „Kraljica Kristina“ , „Dama s kamelijama“, „ Marija Valevska“ i dr. To samo po sebi govori (kao i njeni ostali filmovi) da je samo ona mogla igrati uloge ovakvih ličnosti.
Popularna Popularnaeme, ali nešto manje nego Greta, bila je Marlen Ditrih, koja se posebno proslavila u filmu „Plavi anđeo“, a posebno interesantna pojava na filmu tih godina bila je mala plava Sonja Heni u svojim umjetničkim filmovima „Na ledu“, pošto je prethodno osvojila svjetsku i olimpijsku slavu kao prvakinja u klizanju na ledu. I ova umjetnost bila je za nas zadivljujuće otkriće…
Slavne glumce nijemog, a zatim i zvučnog filma, takođe smo upoznali u njihovim najboljim ostvarenjima. To su bili : prvo, veliki zavodnik Rudolf Valentino, odmah iza njega – Ramon Novaro, zatim Klerk Gejbl, Žan Gaben i posebno nenadmašni Čarli Čaplin. O filmovima ovih slavnih glumica i njihovih partnera na filmu, puno se govorilo među nama: film nam je otkrivao čudesnu umjetnost, velika književna djela, razne istorijske epohe, velike istorijske ličnosti i ljudske drame. Tako je i film, posebno, bio jedna od novih oblasti našeg kulturno-umjetničkog obrazovanja.”
Prije samog Drugog svjetskog rata i Ćetko Dendić nabavio je aparat i prikazivao filmove. Ostala je samo štura potvrda (dobijena ljubaznošću g-dina Nina Dendića), tj. ovjeren prepis, o tome da su nakon rata nove vlasti zaplijenile aparat. Na dokumentu piše: Narod. Os. Odbora Varoši Nikšića, br: sl. 22-II-1945, Nikšić,
P O T V R D A
Na Nadan aparat za ton-kino, polovan i bez objektiva i sijalica, koji je konfiskovan za potrebe odelenja za informacije.
SMRT SMRTZMU – SLOBODA NARODU (M. P.)
Za odbor, sekretar Potpis nečitak
Potvrda o oduzimanju Dendićevog aparata
Time je spuštena zavjesa na jednu vrijednu etapu istorije bioskopa u Nikšiću. Uporedo sa „obnovom i izgradnjom” u prvim poslijeratnim godinama tekla je organizacija bioskopskih predstava i gradnja adekvatnih prostora za filmske projekcije u Nikšiću. Te godine, od oslobođenja pa do sredine sedamdesetih prošloga vijeka, jesu „zlatno doba” nikšićkih bioskopa.
Bez obzira što iznošenje faktografije nosi sobom dosta jednoličnosti i suvoparnosti, vjerujemo da će storija o najboljem dobu naših bioskopa u mnogima probuditi divnu aromu śećanja na magičnost koja je isijavala sa velikog ekrana. Da će nas podstaći na nostalgičnu šetnju kroz vrijeme i događaje, od kojih slutimo neku daleku sliku, neki bljesak, šum, odnosno, kako reče Božo Koprivica, „melodiju kultnih filmova našeg odrastanja”. Da ćemo se spomenuti koliko je tih melodija iz čudesnog polumraka bioskopske dvorane utkano u naše želje, nadanja i emocije. Da ćemo spoznati koliko su bioskopi u Nikšiću bili sami ritam života našeg grada i ostavili trajan pečat u pamćenju mnogih generacija.
-kraj-
Dragan B. Perović
Korišćeni izvori i literatura:
Cetinjski vjesnik, list izlazio na Cetinju, 1908
– 1913.
Cimeša, Borislav, Prvi crnogorski Pozorišni elektrokinematograf, Bilten UDU Crne Gore, br. 4-5, Titograd, 1989, str. 70-79.
Crna Gora, Černogorija, Montenegro, Organizacioni odbor Dana crnogorske kulture, Titograd, 1981.
Đurović, Ratko, Građa za historiju jugoslavenskog filma – Crna Gora i kinematografija, Filmska kultura, Zagreb, 1982.
Đurović, Ratko, Vladimir Popović, prvi crnogorski sineast, Stvaranje, Titograd 1973.
Elezović, Slobodan, Više od života – vek bioskopa u Vrbasu, Kulturni centar Vrbas, Vrbas, 2013.
Enciklopedija Crne Gore, Građa za Opšti alfabetar i Alfabetar tematskih oblasti (kulture), Leksikografski zavod Crne Gore, Titograd, mart 1988. i mart 1987.
Filmska enciklopedija, 1. A-K, JAZ, 1986.
Glas Crnogorca, list izlazio na Cetinju, 1873 – 1915. (štampan u emigraciji, 1917. u Francuskoj i 1922. u Italiji)
Kastratović, Gojko P., Crnogorska kinematografija i filmovi o Crnoj Gori, Društvo za očuvanje baštine, Podgorica, 1999.
Kastratović, Gojko P., Istorija crnogorskog filma, CID, Podgorica, 2006.
Koprivica, Božo, Luđak je vječno dijete, Partizanski eseji, Sibila d.o.o., Podgorica, 2015.
Kosanović, Dejan, Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije, 1896-1918, Institut za film, Univerzitet umetnosti, Beograd, 1985.
Milunović, Luka I., Crnogorski kinematografi 1908-1914, MATICA, MC, Podgorica, 2012, str. 293-364.
Onogošt, list izlazio u Nikšiću, 1899. i 1900.
Papović, Dragutin, Utjecaj politike na crnogorski igrani film u XX. stoljeću, Časopis za suvremenu povijest, br. 2, Zagreb, 2014, str. 223 – 242.
Perović, Dragan B., Prilozi za istoriju crnogorske kinematografije, Radio Televizija Titograd, II program radija, šest emisija, decembar 1989 – januar 1990.
Perović, Dragan B., Prve filmske projekcije u Crnoj Gori, Radio Televizija Titograd, II program radija, emisija „Godišnjak“, 2. XI 1988.
Perović, Dragan B., Prve sprave u crnogorskim rukama, Publika, Podgorica, 14. IV 2002, str. 10.
Perović, Dragan B., Prvi filmovi o Crnoj Gori, Radio Televizija Titograd, II program radija, emisija „Godišnjak“, 26. X 1988. (i „Publika“, 21. VII 2002, str. 12)
Perović, Dragan B., Prvi fotografski aparat u Crnoj Gori, Radio Televizija Titograd, II program radija, emisija za kulturu „Spiritus movens“, 1. VI 1988.
Perović, Dragan B. – Prikaz knjige Jefta M. Milovića „Petar II Petrović Njegoš, građa 1830-1851“, TV TG, 1987.
Perović, Dragan B. / Vujačić, Maksim, Narodno pozorište u Nikšiću, Montegraf, Nikšić, 1998.
Racković, Nikola, Prilozi za leksikon crnogorske kulture, Cetinje, 1983.
Slijepčević, Bosa, Kinematografija u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini 1896-1918, Univerzitet umetnosti u Beogradu i Institut za film, Beograd, 1982.
Slobodna misao, list izlazio u Nikšiću, 1922 – 1941.
Šobajić, Bekica, Spomenica Branka Šobajića. Za svoju porodicu, srodnike i prijatelje napisao njegov otac Bekica, Mostar, 1917.
Volk, Petar, Istorija jugoslovenskog filma, Institut za film, Partizanska knjiga, Beograd, 1986.
Vujačić, Maksim, Nikšić – zbornik zanimljivosti, Biblioteka Arhiv uspomena, Nikšić, 2005.
Vujačić, Maksim / Rebić, Momo, Bioskopi Nikšića, feljton, Novine Nikšića, 2015.
http://www.slideserve.com/kynton/uvod-u-umetnost-filma-prof-dr-milo-babi, Babić, Miloš Prof. dr, Uvod u umetnost filma
http://sr.scribd.com/doc/24418697/Istorija-Filma-Final#scribd, Savić, Biljana, Istorija filma, Škola filma
http://fr.academic.ru/dic.nsf/frwiki/917325
http://hr.wikipedia.org/wiki/Crnogorska_kinematografija_do_1918.
https://it.wikipedia.org
http://moviespictures.org/
http://sh.wikipedia.org/wiki/Camera_obscura
http://www.fotomuzej.com/istorijska-fotografija-
petar-petrovic-njegos.288.html
http://www.montenegrina.net/
http://www.novineniksica.me/
http://www.vecernji.hr/mala-ali-poticajna-kinematografija-715284
https://www.wikipedia.org/
http://www.victorian-cinema.net/holland
