PRILOZI ZA ISTORIJU KINEMATOGRAFIJE U CRNOJ GORI (lll DIO)
Feljton o počecima kinematografije u Crnoj Gori, na bazi tekstova koji su čitani na II programu Radio Titograda, decembar 1989 – januar 1990. godine.
Piše: Dragan B. Perović
Maks Skladanovski bio je fotograf i sa svojim bratom Emilom razvio je uređaj za projekciju filmova, koji je nazvao bioskop.
Uređaj su demonstrirali 1. novembra 1895, dva mjeseca prije braće Limijer, u Berlinu, kao dio varijetetske predstave. Iako su poboljšali svoj uređaj i imali turneju po Njemačkoj, Holandiji i Skandinaviji, nijesu imali sredstava da nastave istraživanje i pali su u zaborav.
Žorž Melijes je bio savremenik Limijera i pripadnik bogatog sloja.
Žorž Melijes
On je autor velikog broja inovacija tehničke i umjetničke prirode, koje su značajne za osnove razvoja filma. Bio je poznat kao „mađioničar kinematografije“. Zanimljivo je da je radio kao pozorišni mađioničar i proizvođač automata. Možda bi ovim podacima još samo trebalo pridodati i informaciju da se Melijes smatra i začetnikom filma u boji. U svojoj produkcijskoj kući zaposlio grupu žena koje su imale zadatak da boje svaki kadar pojedinačno. Prvi bojeni film je „Putovanje kroz nemoguće“. Za istoriju filma je bitno napomenuti da je prvi zvučni film bio „Pjevač džeza“, prikazan 1927. godine, u kojemu je Al Jolson (1886 –1950) pjevao i izgovorio nekoliko rečenica.
Prvim filmom u boji smatran je Diznijev crtać „Cvijeće i drveće“ iz 1932. godine.Dužni smo uz ovaj podatak navesti da je prije tri godine (2012) pronađen film u boji, koji je 1902. godine napravio engleski fotograf Edvard Rejmond Tarner (1873 – 1903).
Tarner je patentirao projektor (i postupak) kojim je „bojio film“ provlačenjem crno bijelih fotografija kroz filtere plave, zelene i crvene boje. Na platnu su slike prikazivane u boji.
Sve ovo navedeno upotpunjuje značaj i ulogu braće Limijer za razvoj jedne nove umjetnosti i industrijske grane kao što je filmska. Razvijaju se tehnička i izražajna sredstva, a kinematografija se širi do neslućenih visina. Bioskopi su tačka prožimanja i interakcije stvaralaca i konzumenata. Crna Gora je u svemu tome zauzimala svoje mjesto i davala doprinos, koliko su joj okolnosti dozvoljavale.
PRVE FILMSKE PROJEKCIJE I BIOSKOPI U CRNOJ GORI
O preciznom datiranju prve filmske projekcije u Crnoj Gori teško je govoriti jer nema pouzdanih podataka. Početkom prošloga vijeka bilo je predstava koje su u Kotoru i na Cetinju davali putujući bioskopi. Kao prve pominju se projekcije koje je u ljeto 1902. godine davao bečki putujući bioskop „Uranija“. Sljedeća godina koja se pominje u starim oglasima je 1907, kada je Srbin Miloš Gavrić organizovao predstave na Cetinju.
Zetski dom, danas
Prvi bioskop u Crnoj Gori otvoren je na Cetinju, od strane Ljubomira Tamindžića i Blaža Bratičevića 1908. godine, u kafani „Lovćen“, u kući čiji je vlasnik bio Petko Pajović. Kinematograf, kako se nazivao, davao je dvije predstave svake večeri, od 8-9 ili od 9-10 časova, a praznikom i neđeljom i poslije podne. Državna komisija je pregledala filmove i zaključila: „Da aparat, kao i sve druge njegove prinadležnosti potpuno su ispravne i potpuno novi, a od svake eksplozije u potpunosti obezbijeđeni. Slike koje se misle prikazivati nijesu nemoralne, to jest ove koje sada imaju…“ Filmovi koji su tada prikazivani imali su sljedeće naslove: Gospodin koji ne plaća, Dresirani majmun, Izgubljena djevojka, Postdamska panorama, Ženske kao vojnici, Zet i tašta… Radilo se o ručnom projektoru (takav je bio nabavljen i za laboratoriju cetinjske gimnazije) koji je, kao i filmovi, došao ili iz Dalmacije ili iz Italije, sa kojom su održavane dobre trgovačke veze. Ovaj kinematograf je bio privremenog tipa i nakon 1908. godine o njemu nema pomena.
Želja da se ne zaostaje za svijetom prisutna je i u izuzetnom prijedlogu Dušana S. Đukića, pjesnika i nastavnika Cetinjske Gimnazije, koji je oktobra 1910. predložio ministru prosvjete da se za potrebu modernizacije nastave nabavi filmski projektor. Na žalost, ministar je prijedlog propratio bilješkom: „Primljeno k znanju, za sada u akta.“
Prvi stalni bioskop u Crnoj Gori otvoren je krajem 1910, odnosno početkom 1911. godine, na Cetinju, u Sali Zetskog doma Kraljevskog crnogorskog narodnog pozorišta. Pošto je 1910. otvorena prva trafocentrala i Cetinje elektrificirano, kupljen je projektor na struju. Bioskop je nazvan Pozorišni elektrokinematograf. Prvi kinoaparater bio je glumac KCNP Ljubomir Tamindžić, koji samim tim zaslužuje da o njemu nešto više kažemo. Tamindžić se rodio u Stocu 1874. godine. Časovničarsko-graverski zanat učio je u Vršcu, a službovao u Beogradu, Pančevu, Bačkoj Palanci… Na Cetinje je došao 1903. godine i otvorio zanatsku radnju. Odmah se uključio u kulturni život prijestonice i postao jedan od najaktivnijih članova pozorišta. Zajedno sa Ristom Andrićem i Nikolom Kneževićem nabavio je uređaje za bioskop. Sam je prevodio natpise na filmovima i za publiku komentarisao pojedine scene. Učesnik je dva svjetska rata. Tamindžić je umro 1945. godine.
Izuzetna kulturna uloga „pozorišnog bioskopa“ obilato je pomagana od crnogorskog dvora. Svi filmovi su nabavljani putem državnog ugovora sa francuskom filmskom kućom „Braća Pate“ (Pathe Freres) i njenim direktorom Kornelijusom Hanterom, koji je za svoj doprinos francusko-crnogorskim kulturnim vezama odlikovan od kralja Nikole Danilovim ordenom trećeg stepena.
Na repertoaru su se pored filmova iz njihove produkcije nalazili i filmovi čuvenog „Gomona“ (Gaumon, najstarija filmska kuća na svijetu, koju je osnovao Leon Gomon 1895. godine) i „Nordiska“, kao i italijanski, njemački, ruski, danski, američki filmovi. Žanrovski, to su najčešće bili Pateovi ili Gomonovi žurnali (neđeljni pregledi), dokumentarni filmovi (u tadašnjoj štampi najavljivani kao „prirodno“ – „originalno“). Potom su išle dugometražne drame, komedije (šale i vodvilji), tragedije, psihološke drame, sve do dramatizovanih opera kao, na primjer, „Manon Lesko“.
Kinematograf je neprekidno radio do početka Prvog svjetskog rata. Kasnije je povremeno davao predstave, a radio je i u doba austrijske okupacije. Cetinjska publika imala je prilike da vidi najčuvenije glumce toga doba i najbolja ostvarenja filmske produkcije, u isto vrijeme kada i najrazvijeniji evropski centri.
Ipak, najinteresantnija stvar u radu pozorišnog elektrokinematografa je filmska projekcija pozorišnih predstava – svojevrsni „crnogorski viđeo“. Naime, u Parizu su, u najčuvenijim pozorištima snimane predstave i malo poslije francuske premijere i crnogorska publika imala je zadovoljstvo da posmatra njihovo izvođenje. Tako se bilo u toku sa svjetskim kulturnim događanjima, što je bilo izuzetno značajno, ne samo za razvoj kulture u Crnoj Gori. Djelimični repertoar ovoga bioskopa svojevremeno je rekonstruisao Borislav Cimeša, a prije izvjesnog vremena i L. I. Milunović.
Cetinje početkom XX vijeka
Nakon Cetinja, bioskopi su otvoreni 1913. godine u Nikšiću, vlasnik Branko Šobajić (o čemu ćemo kasnije dati detaljnije podatke) i Kotoru, vlasnik Marko Karaman. To je bio skroman početak razvoja bioskopske djelatnosti u Crnoj Gori.
