PRILOZI ZA ISTORIJU KINEMATOGRAFIJE U CRNOJ GORI (VII dio)
Feljton o počecima kinematografije u Crnoj Gori, na bazi tekstova koji su čitani na II programu Radio Titograda, decembar 1989 – januar 1990. godine.
Piše: Dragan B. Perović
Još dva veoma značajna filma realizovana su na taj način. Prvi je izuzetni umjetnički film „Beštije“, snimljen 1977, đe su glavne uloge tumačili Radoš Bajić, Bata Živojinovi, Eva Ras, Mija Aleksić, Ljiljana Mijatović.
Živko Nikolić
Bio je to prvi igrani film režisera Živka Nikolića (Ozrinići, Nikšić, 1942 – Beograd, 2001). Nikolić je završio Umjetničku školu u Herceg Novom i studirao glumu (!) na Pozorišnoj akademiji u Beogradu. Proslavio se kao autor kratkih filmova koji su nagrađivani najvećim jugoslovenskim i svjetskim priznanjima. Da pomenemo neke od najpoznatijih: „Ždrijelo“, „Marko Perov“, „Prozor“… U Crnoj Gori realizovao je i skoro sve svoje dugometražne filmove: „Jovana Lukina“, „Smrt gospodina Goluže“, „Čudo Neviđeno“, „Ljepota poroka“, „U ime naroda“, „Iskušavanje đavola“.
Drugi film „Filmskog studija“, rađen sa „Jadran filmom“ iz Zagreba, jeste „Čovjek koga treba ubiti“ (1979), proslavljenog reditelja Veljka Bulajića (Vilusi, Nikšić, 1928). Bulajić je studirao pravo u Zagrebu, a filmsku režiju u Rimu. Njegovi filmovi su oličeni najuglednijim domaćim nagradama i izuzetno zapaženi u svijetu. Da nabrojimo par najpoznatijih: „Vlak bez voznog reda“, „Uzavreli grad“, „Kozara“ (nagrađen sa tri Zlatne Arene u Puli), „Bitka na Neretvi“ (nominovan za Oskara), „Veliki transport“, „Sarajevski atentat“.
Plakat za film Kozara Plakat za film Bitka na Neretvi
Ni sve ovo nije bilo dovoljno za nastavak samostalnog rada „Filmskog studija“. U oktobru 1979. odlučeno je da uđe u sastav Preduzeća za promet filmova „Zeta film“ iz Budve, koje je bilo registrovano i za proizvodnju filmova (1966). Pored ranijih koprodukcija „Zeta film“ je 1980. godine, zajedno sa RTV Titograd i Televizijom Njemačke Demokratske Republike, snimio film „Kotorski mornari“. Scenario za film napisali su Radoslav Rotković (Mojdež, Herceg Novi, 1928 – 2013) i Detlef Espe, a režirao ga je Fric Borneman. Poslije toga su počele pripreme za realizaciju filma i serije „13. jul“, o ustanku crnogorskoga naroda 1941. godine. Režiser je bio Radomir-Bajo Šaranović, dok su autori scenarija bili R. Đurović, V. Mićunović i P. Perović. Glavne uloge su tumačili Miki Manojlović, Petar Božović, Rade Šerbedžija, Petar Banićević, Veljko Mandić, Pavle Vujisić. Snimanje je završeno 1982. godine.
Osamdesetih godina „Zeta film“ nastavlja da proizvodi samostalne ili koprodukcijske filmove u vrlo teškim okolnostima. Ne samo film, nego se i zemlja suočava sa procesima koji će iz osnova promijeniti stanje u društvu i živote pojedinaca. „Zeta film“ je do 1991. godine proizveo 25 dokumentarnih, tri animirana i devet igranih filmova u koprodukciji. Za crnogorsko i jugoslovensko tržište uvezli su 891 dugometražni film. Lični utisak je da je najblistaviji trenutak u radu „Zeta filma“ bila odluka Savjeta preduzeća, jednoglasna, da stane u odbranu filma „U ime naroda“ (1987. godine sniman u Nikšiću) i njegovog režisera Živka Nikolića. Bio je to moralni i karakterni podvig ljudi tada zaduženih za program „Zeta filma“, koji su prethodno odobrili i scenario i film. To je bio njihov odgovor na besmislenu političku hajku, pritiske i nazovi kritičarske, sramne napade na ovo djelo i njegovog autora.
Filmsku industriju čini veliki broj djelatnika i zbog karaktera ovoga rada podśetićemo se najvažnijih, uz do sada navedene. Od reditelja vrijedi još pomenuti B. Vukotića, D. Vukotića, Z. Jovanovića.
Dušan Vukotić
Svakako najznačajnijin trenutak jugoslovenske, a i crnogorske kinematografije, jeste dobijanje „Oskara“ 1961 (prvi put dodijeljen filmu izvan SAD), za animirani film „Surogat“, čiji je autor Dušan Vukotić (Bileća, 1927 – Zagreb, 1998).
Sa prvim najavama filmova u štampi imamo i prve tekstove o filmskoj industriji. Jedan od autora je dramski pisac i novinar iz Nikšića Marko Kavaja (Nikšić, 1892 – Beograd, 1975), koji je između dva svjetska rata u više navrata kritički pisao o filmu.
Predrag Golubović
Poslije Drugog svjetskog rata imamo i prve prave filmske kritičare iz Crne Gore. To su Predrag Golubović (Sarajevo, 1935 – Beograd, 1994, koji je i scenarista i vrstan režiser, autor filmova „Ratnik“, „Smrt paora Đurice“, „Bombaši“, „Crveni udar“, „Sezona mira u Parizu“, „Dobrovoljci“), Vojislav Nikčević, Svetozar Guberinić, Rajko Cerović…
Kao pisci scenarija javljaju se još i Stevan Bulajić (Vilusi, Nikšić, 1926 – Sarajevo,1997), Mirko Kovač (Petrovići, Nikšić, 1938 – Rovinj, 2013), Mihailo Miljo Radojičić (Nikšić, 1948).
Poznati snimatelji su A. Sekulović, S. Lepetić, S. Radović, M. Tomašević, B. Nikolić i dr. Vrsni snimatelj Božidar Bota Nikolić (Nikšić,1942), bavi se uspješno i filmskom režijom. U preko pedeset najvećih jugoslovenskih filmova bio je snimatelj ili direktor fotografije. Najpoznatiji filmovi koje je režirao su „Balkanski špijun“ i „Tri karte za Holivud“, sniman u Nikšiću 1993, po scenariju Željka Mijanovića.
Bota Nikolić i Bred Pit
Plakatatza film Tri karte za Holivud
Uz sve te nesporne zasluge mediji više vole da ističu da je zaslužan za „otkriće“ američke mega zvijezde Breda Pita (kojega je angažovao za film „Tamna strana sunca“, sniman u Crnoj Gori, 1988. godine).
Kao organizatori-producenti javljaju se M. Žmunić, P. Šobajić, D. Perković i uz Gojka Kastratovića najznačajnije ime, ne samo u crnogorskim okvirima, izuzetni Nikola Popović.
Sa snimanja filma Sutjeska
NikolaPopović
Nikola Popović (Podgorica, 1931- Pariz, 2003), kao producent (u preko 70 domaćih i stranih filmskih i TV projekata) potpisuje neke od najznačajnijih filmova jugoslovenske kinematografije: „Dan četrnaesti“, „Lelejska gora“, „Bitka na Neretvi“, „Sutjeska“, „Ko to tamo peva“, „Sezona mira u Parizu“, „Pad Italije“, „13. jul“, „Igmanski marš“, „Čudo neviđeno“, „Seobe“, „Gluvi barut“, „Prije kiše“ (makedonski film „Пред дождот“ iz 1994. godine, dobitnik „Zlatnog lava“ u Veneciji i kandidat za Oskara), „Nečista krv“… Godine 1992. režirao je i TV prijenos i film „Preci i potomci“, o povratku posmrtnih ostataka kralja Nikole i njegove porodice u Crnu Goru. Na žalost, otišao je prije nego što je zaokružio rad na filmu i seriji o Jeleni Savojskoj (scenario, koji je 1996. godine napisao zajedno sa Majom Volk Živković, zaštićen je kod autorskih agencija u Rimu i Beogradu – jedna kopija teksta, dobijena na uvid i razmatranje direktno od pokojnog Nikole Popovića, nalazi se kod D. B. Perovića, autora ovoga priloga).
