PRILOZI ZA ISTORIJU KINEMATOGRAFIJE U CRNOJ GORI (lV DIO)
Feljton o počecima kinematografije u Crnoj Gori, na bazi tekstova koji su čitani na II programu Radio Titograda, decembar 1989 – januar 1990. godine.
Piše: Dragan B. Perović
Scena iz filma „Voskresenja ne biva bez smrti“
Kako su vlasnici putujućih bioskopa najčešće bili i snimatelji to se sa sigurnošću može reći da je prve filmske zapise u Crnoj Gori napravio vlasnik preduzeća „Uranija“, Mađar Ferdinand Šomođi. To je film „U crnim brdima na knjaževskom dvoru crnogorskome“, koji se 1902. godine prikazivao u Beču. Od tada počinje interesovanje snimatelja i evropske publike za Crnu Goru. Već sljedeće, 1903. godine, snimatelj Bela Žitkovski iz Budimpešte, snimio je film „Dalmacija“, koji se sastojao od 15 živih slika, među kojima su i kadrovi iz Boke Kotorske, sa pogledom na crnogorska brda. Neđe u to vrijeme snimljen je film „Crna Gora i Albanski Alpi“ koji je trajao oko četiri i po minuta (napravljen od strane filmske kompanije Čarlsa Urbana iz Londona, 1906. godine). Ovi, uz još neke filmove, bili su uvršteni u seriju „Preko Balkana“, no, na žalost, nijesu sačuvani.
Crnogorci se vide u dokumentarno-reportažnom filmu koji su snimili Britanci Arnold Mjur Vilson i Frenk Storm Meteršo septembra i oktobra 1904. godine, povodom krunisanja srpskog kralja Petra I Karađorđevića u Beogradu. Film su nazvali „Krunisanje kralja Petra I Karađorđevića i Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju“. U prvom dijelu vide se crnogorski vojnici, na konjima, u svečanoj nošnji, u pratnji kralja Petra. U drugom dijelu filma vide se sekvence u kojima su snimili glavnu ulicu u Andrijevici i prolazak crnogorskih trupa na Cetinju.
Nekih pouzdanijih podataka o kasnijim snimanjima u Crnoj Gori nema sve do 1910. godine. Tada se mala knjaževina našla u žiži interesovanja evropske javnosti, jer je u avgustu bilo proglašenje Crne Gore kraljevinom i Nikole I Petrovića za kralja. Uz prisustvo italijanskog kraljevskog para, princeze Jelene Savojske i Vitoria Emanuela, velikog ruskog kneza i predstavnika i delegacija većine tadašnjih država, održana je velika svečanost, koju su pratili mnogi snimatelji. Zahvaljujući tome sačuvano je nekoliko filmova izuzetne dokumentarne vrijednosti. U prvom redu to je film Josipa Karamana iz Splita „Svečanost proglašenja Crne Gore kraljevinom“, dug oko 150 metara. Ovaj film se čuvao u Kinoteci u Beogradu. Na Cetinju je prikazivan i talijanski film „Jubilarne svečanosti“, čija se jedna kopija nalazi u Kinoteci, a druga u Narodnom muzeju na Cetinju. Film je dobro očuvan i u njemu su kadrovi: Dolazak brodova u luku Bar, pa gosti Vitorio Emanuel i kraljica Jelena, srpski prijestolonasljednik Aleksandar sa sestrom princezom Jelenom, veliki ruski knez Nikolaj Romanov sa suprugom Stanom, bugarski kralj Batenberg i drugi. Isto tako i Francuzi su snimili film „Svečanosti na Cetinju prilikom proglašenja Crne Gore za kraljevinu“ i taj film je nakon proslave prikazivan i u Beogradu. Pored ovih postoje i austrijske i ruske verzije filmova sa ovih svečanosti, kao i mađarska koja je prikazivana u Novom Sadu, pod naslovom „Krunisanje Nikole, kralja viteške Crne Gore“. Filmovi o Crnoj Gori prikazivani su i u drugim balkanskim krajevima. Godine 1911. u Sarajevu je prikazivana „Crnogorska legenda“.
Svečanost proglašenja Kraljevine Crne Gore – Kralj Nikola sa porodicom
Jedan broj filmova snimljen je prilikom pośete kralja Nikole Beču. Za vrijeme Balkanskih i Prvog svjetskog rata dosta filmskih kuća snimalo je scene borba i pobjeda crnogorske vojske, posebno tokom opsade Skadra. Za vrijeme austrougarske okupacije, 1916-1918. radili su bioskopi; filmske ekipe iz Beča su pravile zapise o Crnoj Gori, a bilo je i putujućih bioskopa. Snimatelji „Saša filma“ pravili su uglavnom propagandne filmove u kojima su veličali austrougarske uspjehe: „Kotor u ruševinama“ (1915), „Pobjedonosni put kroz Crnu Goru“ (1916), „Mađarski vojnici na Cetinju“ (1916) itd. Za uspjehe u proizvodnji ratnih dokumentaraca, vlasnik „Saša filma“, grof Aleksandar-Saša Kolovrat-Krakovski, odlikovan je 1916. visokim odlikovanjem od strane cara Franja Josipa. „Velt film“ je isto 1916. snimio film „Crna Gora, zemlja crnih brda“, a „Švarcenberg film“, prateći osvajanja u Crnoj Gori, snimio je dokumentarac „Naš pobjedonosni put kroz Crnu Goru i Albaniju“. „Gomon“ i „Braća Pate“ snimili su više filmova tokom boravka kralja Nikole u egzilu, između ostalih: „Crnogorski vojnici u Lionu“ (1916), „Nikola, kralj Crnogoraca“ (1918), „Smrt kralja Nikole“ (1921).
Uz ovo, neophodno je podśetiti kada su napravljeni prvi kadrovi izvan naše države, a u kojima su akteri bile ličnosti iz Crne Gore. Prvi filmski dokument vezan za Crnu Goru nastao je samo godinu dana poslije predstave braće Limijer. Njihov kamerman Anri Le Ljer (Henrу Le Lieure) snimio je, u oktobru 1896, dolazak cnogorskog knjaza Nikole i njegove pratnje u Rim. Oni su došli na vjenčanje Nikoline kćerke Jelene sa Vitoriom Emanuelom, tadašnjim prijestolonasljednikom Italije. Ta storija ušla je u film braće Limijer „Matrimonio dei principi di Napoli a Roma“, koji je prikazivan u Rimu krajem januara i početkom februara 1897. godine.
Nakon Prvog svjetskog rata dolazi do punog zamaha filmske industrije u svijetu. U Crnoj Gori, izmučenoj i opustošenoj u minulim stradanjima, nije došlo do većeg razvoja nove umjetnosti. Skromni početak se ogleda i u razvoju bioskopske mreže. Nakon Cetinja, Nikšića i Kotora, otvoreni su bioskopi i u drugim gradovima u Crnoj Gori: Podgorica 1919. (vlasnik je bio Miloš Garzičić, a filmove je ranije prikazivao Niko Džanjević); Berane, isto 1919. (ortački otvorili hotelijer Petar Danilović i obućar Jovo Barjaktarević); Pljevlja 1926. (vlasnik Ranko Bajčetić).
Crnogorska emigracija bila je predmet interesovanja i nakon Prvog svjetskog rata, o čemu je sačuvan veliki broj filmova koji se nalaze u Italiji i Francuskoj. Taj period je za nas značajan po pojavi prvih filmskih stvaralaca iz Crne Gore. Prvi crnogorski sineast, koji je snimio prvi film sa temom iz crnogorskog života je advokat, književni stvaralac i političar Vladimir Đ. Popović. Popović je rođen u Nikšiću, 10. januara 1884. godine. Bio je sudija i gradonačelnik Cetinja, a kasnije šef Press-biroa Crnogorske vlade u egzilu i ministar pravde. Kao izbjeglica u Italiji i protivnik bezuslovnog prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, film je vidio kao sredstvo za propagiranje ideje crnogorstva i učvršćenje veza sa Italijom. Sam je napisao scenario i režirao film „Voskresenja ne biva bez smrti“ (Non v’è resurrezione senza morte). Na scenariju mu je pomagao italijanski pjesnik Gabriele D’Anuncio. Proizvela ga je kuća Sangro film u okviru italijanske kinematografije. Film je prvi put prikazan u Rimu, 14. aprila 1922. godine, uz priličan publicitet. Inače, to je „rodoljubivo-ljubavna povijest iz I svjetskog rata, i odmah po ratu“.
Kraljica Jelena i kralj Vitorio Emanuel
Uz snimljene enterijere u Crnoj Gori, povezan je sa suđenjem generalu Radomiru Vešoviću za vrijeme rata. Glavne uloge su tumačili Elena Sangro, Karlo Gualandri, Kamilo De Rosi i Enriko Skatici. Srpski istoričar filma Dejan Kosanović, koji je rekonstruisao djelove ovoga filma, napisao je sljedeće: „Bio je to, koliko mi je poznato, jedan od prvih pokušaja u svetu, da se u političkoj borbi angažuje i sedma umetnost. ” Vladimir Đ. Popović umro je u Nici, Francuska, 23. januara 1928. godine.
Emigracija, i to dvostruka, vezana je i za prvog filmskog glumca Crnogorca. To je Mihailo Ivanović Vavić, rođen u Bjelopavlićima 1881. godine (mada neki američki biografi pišu da je rođen u Odesi 1885). On je vjerovatno i naš prvi pravi operski pjevač. Prvi put je nastupao u Petrogradu 1905. godine, da bi do 1918. Pjevao još i u Moskvi. Stekao je veliku popularnost igrajući naslovne role. Napisao je dvije jednočinke tematski vezane za Crnu Goru. Poslije Oktobarske revolucije emigrirao je prvo za Pariz, a potom, 1921. godine, za Ameriku. Stigao je do Holivuda, đe je igrao u 12 filmova. Umro je i sahranjen u Los Anđelesu, USA, 1931.godine.
Što se tiče Crne Gore ona je i dalje bila interesantna za strane snimatelje. Tako su A. Kolovrati „Saša film” iz Beča u ovom ambijentu snimili dva filma – „Potopljeni svijet“ i „Gospodari mora“. Ovo bečko preduzeće je u martu 1918, u Beču, snimilo pogreb knjaza Mirka, sina kralja Nikole. Njemački snimatelji napravili su film o prijenosu Njegoševih kostiju na Lovćen (septembra 1925). Po ideji Mirka Dragovića (1896 – 1945; koji je „imao filmsko obrazovanje stečeno u Berlinu“, pa je „prvi od Crnogoraca koji je stekao zvanje filmskog reditelja“), preduzeće „Defa film“ iz Berlina snimilo je film o krvnoj osveti „Zakon crnih brda“ (1928). Vrijedan pažnje je i podatak da je ovo prvi dugometražni film strane produkcije realizovan u cjelini u Crnoj Gori. Nešto ranije, 1925. godine, Erih fon Štrohajm snimio je i „Veselu udovicu“, koja je temom vezana za Crnu Goru. Ovaj film je imao svoj rimejk i 1934. i 1952. godine.
„Defa-film“ snimio je 1928. i reportažu o proslavi bitke na Grahovcu, za račun Oblasnog odbora Zetske banovine i kulturno-turistički film koji je obuhvatio Cetinje, Podgoricu i Nikšić sa okolinom.
Poslije toga i domaći snimatelji (iz tadašnje zajedničke države) počinju raditi u Crnoj Gori. Tako je 1930. godine zagrebački ljekar i alpinist dr Branimir Gušić, sa suprugom Mirjanom, inače etnologom, te češkim snimateljem Karlom Karanskim snimio dugometražni dokumentarni film „Durmitor“ (dug 2.200 m). Film je bio ozvučen sa 15 ploča i proizveo ga je Hrvatski turistički klub „Sljeme“ iz Zagreba.
Durmitor je poslužio i za snimanje njemačko-jugoslovenske koprodukcije (Beogradsko i Berlinsko preduzeće za film) „Fantom Durmitora“. Iz naslova se može viđeti da je riječ o avanturističkom filmu.
Prvo tonsko snimanje igara i pjesama iz crnogorskih krajeva izvršio je kontraadmiral engleske mornarice Uzborn, na Cetinju 1932. godine. Slično je uradila i „Ufa“ iz Berlina, snimajući prirodne ljepote u Crnoj Gori.
Godine 1934. filmsko preduzeće poljskog producenta Guljavickog snimilo je na Cetinju i u primorskom području neke scene za svoj dugometražni film „Djevojka u bjekstvu“. Iste godine „Boser film“ iz Berlina snimio je neke kadrove na Durmitoru za film „Smrt Smail-age Čengića“, koji nije realizovan.
Zahvaljujući istraživanjima pokojnog Ratka Đurovića svojevremeno sam dobio podatke da se jedan od potomka dinastije Petrović-Njegoš aktivno bavio filmom. Riječ je o knjaževiću Pavlu, sinu kneza Mirka Petrovića. Rođen je u Podgorici 1910. godine, a umro u Parizu 1933. Bio je asistent, a potom reditelj kratkih filmova. Pośedovao je vlastitu kameru i laboratoriju. Do sada je poznato pet njegovih filmova. O njemu nalazimo śedočenja u memoarima njegovog brata Mihaila, oca princa Nikole Petrovića Njegoša.
Jugoslovenski snimatelji snimili su 1940. godine storiju o proslavi pobjede u bici na Mojkovcu. Ostalo je zabilježeno da je te godine u Crnoj Gori radilo devet privatnih bioskopa.
