ŠTAMPARSTVO U CRNOJ GORI
- Četvrti januar kao značajni datum crnogorske kulture
samo godinu dana poslije otkrića Amerike u Crnoj Gori se štampaju knjige
doprinos evropskoj kulturi
Jedan od najvažnijih datuma crnogorske kulturno-istorijske prošlosti jeste 4. januar. U jednom kraćem vremenskom razdoblju s kraja XV vijeka, kada su Crnom Gorom vladali Crnojevići, ovaj značajni datum javlja se dva puta. Prvi 4. januar vezan je za 1484. godinu, kada je podignut Cetinjski manastir, a drugi za 1494, kada je izašla prva knjiga kod Južnih Slovena, štampana ćirilicom, iz prve državne štamparije na svijetu! Prije detaljnijeg opisa ovih značajnih događaja vrijedi se podśetiti prilika koje su tada vladale u Evropi, a samim tim i kod nas.
Za evropske narode XV vijek predstavlja veliku kulturno-istorijsku prekretnicu. To je faktički granica kada prestaje srednji vijek i počinje novo doba. Karakterišu ga velika geografska otkrića, događaji koji su preokrenuli tok istorije i otkriće štamparske mašine. U kulturnom smislu to je period kada humanizam i renesansa dostižu vrhunac. Događaj koji je imao značaja za evropsku, pa i svjetsku istoriju, jeste pad Konstantinopolja – Carigrada pod tursku vlast 1453. godine. Bio je to kraj Istočnog rimskog carstva, poznatog kao Vizantija. Na taj način je označen prodor Islama i stupanje Osmanskog carstva kao velike, značajne sile, koja će se više vjekova zadržati u Evropi, uz teritorije na azijskom i afričkom kontinentu. - No, vjerovatno najistaknutije mjesto pripada otkriću „Novog svijeta“, Amerike, do koje je doplovio Kristifor Kolumbo 1492. godine. Kolumbo je prihvatio učenje da je zemlja okrugla, pa je smatrao da se do Indije može doći ploveći na zapad. Brodom „Santa Marija“, u pratnji još dva broda-karavele krenuo je u ekspediciju, u avgustu 1492. Poslije dva mjeseca plovidbe, 12. oktobra 1492. godine, stigli su do prvog kopna koje su nazvali San Salvador (Sveti Spasitelj). Ovo ostrvo Kolumbo je proglasio španskim vlasništvom. Kolumbo je bio ubijeđen da je stigao do Indije, pa je domoroce koje je tamo zatekao nazvao Indijancima.
U vrijeme dok je Kolumbo plovio za Ameriku, u Crnoj Gori su tekle pripreme za postavljanje štamparije i pečatanje bogoslužbenih knjiga na ćirilici. U gradovima na obali se već ośećala toplota renesanse, a u zaleđu renesansa slobodne crnogorske države, kao nastavak dukljanske tradicije. Na žalost, tadašnje prilike nijesu dozvolile dugo trajanje spokojnog života, jer je Crna Gora stalno bila na meti raznih osvajača.
Da je tradicija o „kraljevstvu ot prva“ živjela u Crnoj Gori, može nam poslužiti i usklik knjaza Danila, kada su Crnogorci osvojili staru crnogorsku prijestonicu Žabljak Crnojevića, krajem 1852. godine: „Dobro jutro Ivanbegovini (kako se u narodu ponekad zvala država Ivana Crnojevića – prim. D. B. P)!“ „Izgleda da je crnogorsko zauzimanje toga grada, neposredno prije izbijanja rata s Osmanskim carstvom, njemu izgledalo kao početak vraćanja okupiranih oblasti države Crnojevića.“
U XV vijeku, uz sva otkrića i ratove, postaje jasno da ono što neizbrisivo ostaje iza jednog naroda jeste kultura. Predstavnici humanizma u prvi plan stavljaju čovjeka, njegove potrebe i slobodu izbora. To je bilo u suprotnosti sa onim što je crkva propovijedala. Humanisti su svoje uzore nalazili u antičkoj umjetnosti, stvaranoj u staroj Grčkoj i Rimu. Razdoblje humanizma pripremilo je preporod nauke i umjetnosti, to jest renesansu. Smatra se da su osnove humanizma i renesanse u XIV vijeku postavili italijanski pjesnici Dante Aligijeri, Frančesko Petrarka i Đovani Bokačo.
Pravi procvat renesanse dešava se u XV vijeku. Vremenski se određuje od XIV vijeka u Italiji do XVI vijeka u ostatku Evrope. Italija je zemlja u kojoj je umjetnost renesanse našla svoj najviši izraz, jer je u njoj najprije došlo do razvoja gradova i gomilanja bogatstva u pojedinim gradanskim porodicama. Umjetnici su bili svestrano obrazovani. U jednoj ličnosti su se ponekad spajali pjesnici, naučnici, slikari, arhitekte, vajari. Proučavali su anatomiju ljudskog tijela, zakonitosti prirode. Otkrili su i postavili pravila proporcije, ulogu perspektive u crtanju i projektovanju. Danas se kao svjetska kulturna baština posmatra ono što su stvorili umjetnici i filozofi toga doba. Svakome su poznata imena i djela vrhunskih stvaralaca renesanse. Leonardo da Vinči, završava svoju sliku „Tajna večera“ 1498. godine, a iste, 1498. godine, Mikelanđelo Buonaroti, slavljen kao „božanski genije“ renesanse, izvajao je djelo „Pieta“ poznato i kao „Bogorodica sa Hristom“. Uz njih su slikari Sandro Botičeli i njegovo djelo „Rađanje Venere“, pa Rafaelo Santi i mnogi drugi.
Popularizaciji nauke i širenju obrazovanja mnogo je doprinio pronalazak štamparske mašine, to jest štampanja. U Evropi je pronalazač štampanja bio Njemac Johan Gutenberg, mada su Kinezi ovu vještinu još mnogo ranije poznavali. Gutenberg je 1440. godine došao na ideju da izliva pojedinačna slova iz metala. Izvađen iz kalupa, slog se lako mogao slagati ili postavljati u riječi, redove i stranice. Konstruisao je i drvenu presu za mašinu, pomoću koje se otisak dobijao pritiskom ravne ploče preko lista papira. Tako je 1455. godine objavio čuvenu Bibliju, štampanu po novoj tehnici.
Štamparska tehnika se brzo širila i usavršavala i knjige su postajale sve dostupnij širem sloju ljudi. Prve štampane knjige, nastale od prve štampane Biblije pa do 1500. godine, nazivaju se inkunabule. Naziv inkunabula dolazi od latinske riječi Incunabulum, što znači kolijevka, početak nečega. Na slovenskim jezicima inkunabule su štampane samo u Hrvatskoj, Češkoj, Ukrajini i kod nas u Crnoj Gori, đe su štampane prve knjige ćirilicom.
O stanju u Crnoj Gori toga doba može nam poslužiti konstatacija Čedomira Draškovića: „Nalazeći se u nemilosrdnome okruženju, između Osmanlija i Mlečana, bosanskoga bana i srpskih despota (i drugih jednako ratobornih i ambicioznih feudalaca iz suśedstva), odvažni i civilizovani Crnojevići bili su preteče novoga doba! Stvarali su državu: stvarali su i razvijali kolektivnu svijest Crnogoraca! Podizali su i nove gradove, gradili dvorove, podizali crkve i manastire – i prvi na Balkanu a drugi u slovenstvu (dvije godine poslije Krakova), i trideset osam godina poslije Gutenberga na Cetinju štampali „dušespasne knjige“.
Ivan Crnojević, mitska ličnost crnogorske istorije, pred najezdom Turaka prenio je prijestonicu sa Žabljaka Crnojevića, na Skadarskom jezeru, prvo na Obod, pa na Cetinje. Posebna istorijska zasluga Ivana Crnojevića ogleda se u tome što je, po svaku cijenu, održavao prepoznatljivi državni subjektivitet Crne Gore. Tako je prijestonicu preselio na Cetinje, đe je 1482. godine podigao dvor, a 1484. godine i Cetinjski manastir, odnosno Manastir Svete Bogorodice, kojemu je poklonio velika imanja. Time je Ivan ispunio zavjet dat tokom izgnanstva u Italiji, u katoličkoj crkvi Svete Bogorodice u Loretu, Ankona, da će podići hram zahvalnosti ako se povrati u Crnu Goru. Ivan Crnojević je ispunio zavjet i o tome sastavio osnivačku povelju, datiranu 4. januara 1485.
Manastir je iste godine postao śedište Zetske (Cetinjske) Mitropolije, koja je naslijedila slobodarsku tradiciju Dukljanske Arhiepiskopije, te se sa pravom smatra pretečom autokefalne C(rnogorske) P(ravoslavne) C(rkve). Lično je Ivan Crnojević, a ne neko sa strane, postavio prvog cetinjskog mitropolita Visariona i vikarnog episkopa Vavilu. Ovaj manastir, po dokumentu od 15. juna 1495, njegovi sinovi Đurđe i Stefan, potvrđujući povelju i imanja mitropolije, nazivaju Bogorodicom Crnogorskom („prve među ženama Bogorodice Crnogorske na Cetinju“).
Dragoje Živković navodi da je Ivan Crnojević svoj dvor organizovao po ugledu na onovremene evropske dvorove: „Među njegovim uglednim saradnicima pominju se vojvode Đurađ i Vuk, zatim kerfalije, dvordržica (maior domus), logotet Božidar Grk i šef dvorske kancelarije „dijak“ Nikola koji je sastavljao Ivanove isprave. Na dvoru je djelovao i Nikola Štiljanović koji je vodio resor diplomatske službe, a tu je bio i mitropolit Visarion. Ustrojstvo Crnojevićevog dvora na svoj način itekako potvrđuje subjektivitet nezavisne Crne Gore koju je on stvarao.“
To što je Crna Gora na slovenskom jugu, iako u stalnom procijepu između Mletačke Republike i moćnog Otomanskog carstva, „prva ušla u tzv. Gutenbergovu galaksiju velika je zasluga i Ivana Crnojevića“. On je, naime, slao monahe u Italiju da izučavaju tipografski zanat, što je kasnije uticalo da se pojava prve štamparije kod Južnih Slovena vezuje za Ivanovo ime, iako je taj poduhvat realizovan poslije njegove smrti. D. Živković smatra da je Ivan Crnojević štampariju nabavio „između 1476. i 1478, samo je čuvana na Obodu, ali je počela s radom na Cetinju“. Poslije Ivanove smrti, 1490, na prijesto je stupio njegov sin Đurđe Crnojević, „Crnojzi gori gospodar” (1490-1496), kako se tituliše na jednom dokumentu iz 1492. Ne zna se da li je bio s ocem kada on bio u Italiji i donio odluku da na Cetinju podigne Manastir Sv. Bogorodice. No, za Đurđa se vezuje najveće kulturno pregnuće, ne samo onoga doba – početak štampe.
Jedan od najvećih poznavalaca i proučavalaca tragova pismenosti u Crnoj Gori, dr Božidar Šekularac, smatra da je štamparstvo nastavak poznate prepisivačke djelatnosti nastale na tlu današnje Crne Gore: „Istorija je zabilježila da su Crnojevići, vladari posljednje slobodne južnoslovenske zemlje Crne Gore, prije pada pod tursku vlast, posvećivali posebnu pažnju razvoju kulture i pismenosti svoga, crnogorskoga naroda. Ovđe prije svega imamo u vidu rad na razvoju knjige, najprije u skriptorijima, a zatim štampanje ćirilskih knjiga… Crnogorska pismenost i književnost zasnovane su u basenu Skadarskoga jezera, iako su Primorje, doline Lima, Pive i Tare tome dali značajan doprinos. Te kulturne vrijednosti najprije su predstavljene preko starih napisa u svim oblicima latinske majuskule i minuskule, grčkoga pisma, a kasnije i ćirilice, koji se nalaze na cijelome prostoru Crne Gore. Pismenost kod nas u pravom smislu ipak započinje s primanjem hrišćanstva u IX vijeku, kad se modifikacijom grčkoga pisma stvaraju slovenska pisma – glagoljica i ćirilica.“
Štamparija je počela sa radom 1493. godine, da ponovimo, samo godinu dana nakon otkrića Amerike. Već početkom sljedeće, 1494. godine, u ovoj prvoj državnoj štampariji na svijetu, odštampana je prva knjiga kod Južnih Slovena – Oktoih prvoglasnik. Ona se pojavila 39 godina poslije prve štampane knjige u svijetu!
Štampanje i ukrašavanje Oktoiha izvelo je sedam monaha pod budnim okom jeromonaha Makarija u Obodskoj štampariji. Štamparskim umijećem Makarije „оd Črnie Gori“ (kako se potpisivao) se vjerovatno upoznao u Veneciji, radeći u štampariji našeg čovjeka, Kotoranina Andrije Paltašića. Mora se istaći i njegovo istorijsko mjesto kao prvog štampara kod Južnih Slovena. Po nekim podacima i sam Đurđe Crnojević učio se štamparstvu tokom boravka u Italiji. Uz Paltašića, ne smijemo zaboraviti da je našu kulturu zadužio Nikola Mainjanin, prvi Južni Sloven koji je štampao svoj rad!
Za tri godine rada štamparije Crnojevića, osim Oktoiha, odštampane su još četiri knjige: Oktoih petoglasnik, Psaltir, Molitvenik i Četvorojevanđelje. Njena djelatnost je prekinuta 1496. godine Đurđevim prinudnim odlaskom u izgnanstvo (u Italiju) i jeromonaha Makarija u Vlašku. Na knjigama nema mjesta štampanja, sem što na Psaltiru iz 1495. stoji „Na Cetinju” (starosl. azbukom – „На Цътиню“). Đurđe, iako vladar, skromno radi u svojoj štampariji iz koje su potekla neka od najvrjednijih djela naše kulturne baštine.
Gospodar Crne Gore Đurđe Crnojević i sveštenoinok Makarije „od Črnije Gori“, kao glavni majstor prve svjetske državne štamparije, kažu u Predgovoru Oktoihu za prva četiri glasa: „…Napisah ovu dušespasnu knjigu Osmoglasnik, za ispunjenje himne trosunčanog u jedinstvu božanstva kojemu se klanjamo.., da ovđe dobijemo milost a tamo da se ozarimo svjetlošću, amin.“ . Dimenzije Oktoiha su 254 x 186 mm, obim 269 listova (538 strana). Štampan je na papiru u dvije boje (crna i crvena), u stilu renesanse. Ukrašen je inicijalima i zastavicama. Na naslovnoj strani nalazi se zastavica sa ukomponovanim grbom Crnojevića.
U Pogovoru Psaltiru čitamo: „Svi koji hoće mogu se bogato naslađivati ovom knjigom. Ko nju čita: bio to car, ili vladika, ili knez, ili prosti čovjek, siromah ili pali u bezbrojne napasti – imaće svaku utjehu. Jer knjiga je ova čistoti nastavnik, alosti promjena, đevojaštvu čuvar, Bogu približenje, životu učitelj, svakome dobru pokretač, a s Bogom izmirenje i samotvorenje. Ali čitalac treba da čita sa znanjem i pažnjom, da ne bi s nepažnje propustio malo a oštetio se mnogo…“
Za nas su izuzetno značajne i Pashalne tablice, kao i crkveni kalendar, koje je sastavio Đurđe Crnojević. Pashalne tablice služe za određivanje dana kada padaju pokretni vjerski praznici. Za to je trebalo biti izuzetno obrazovan, sa renesansnim znanjem i kulturom. Đurđe je uradio Pashalne tablice za izračunavanje kad dolazi koji pomični praznik, a prvjenstveno Uskrs (Pasha). Za to je bilo potrebno i znanje astronomije, aritmetike, geometrije, grčkog i latinskog jezika. Moguće je da je pohađao neki univerzitet u Italiji, dok je Ivan boravio tamo, 1479-1481.
U Petoglasniku stranice su cijele ilustrovane. Anđeli su prikazani kao renesansni goli puti s krilima. Zastavice i inicijali otiskivani su pečatom. Na knjigama se nalaze i vodeni znaci. O svome radu Makarije je zapisao: „Trudih se o ovome i rukodjelisah ovo smjerni sveštenik monah Makarije od Crne Gore, po zapovjesti, gospodina mi Đurđa Crnojevića, pri preosvećenom arhiepiskopu zetskom, mitropolitu kir Vavili. Zato, starce kao očeve, odrasle kao braću, mlade kao đecu, one koji čitaju, poju ili prepisuju, molim klečeći na koljenima, ako ne rukom, a ono rječju, ispravljajte Hrista radi, a nas koji smo se o ovome, od srca trudili blagoslovite, da i vi zadobijete ono Vlaamovo koje je [rekao] Izrailju: ‘Oni koji blagosiljaju [biće] blagosloveni, a oni koji kunu [biće] prokleti’.“
Djelatnost Crnojevića štamparije prekinuta je 1496. godine Đurđevim prinudnim odlaskom u Italiju i jeromonaha Makarija u Vlašku. Štamparija i štampari iz Crne Gore, dali su veliki doprinos razvoju štamparstva u Rumuniji, Rusiji, Bugarskoj. Bili su to trenuci evropske kulture i istorije, miješanja stilova u umjetnosti, grafici i ikonografiji. Vještina i umjetničke ljepote ondašnjeg štamparstva, koje su obilježile svjetsku epohu, našle su visoko mjesto u Crnoj Gori.
Mi često zaboravljamo značaj prve državne štmparije na svijetu i ulogu Crnojevića u utemeljenju savremene Crne Gore. O odjecima ovoga kulturno-istorijskog poduhvata vrijedi čuti riječi velikog hrvatskog pjesnika Ivana Mažuranića, tvorca spjeva „Smrt Smail-age Čengića“:
„Zar bi za to varvarom vas zvali, . Što štampaste dok su oni spali.“
Nijesmo spavali ni u kulturnom ni u ratničko-slobodarskom smislu, pa bi na to zaboravne i neznavene generacije trebalo češće podśećati. „Crnojevići znalački i vrlo svjesno uspostavljaju crnogorski kulturni sistem vrijednosti i zbog toga je njihova istorijska, kulturna, i pojedinačna veličina ogromna i svevremena. To nije građa za pojednostavljenu priču o crnogorskome identitetu, već stvaralačka sinteza ka složenome društvenom organizmu.“
Nakon odlaska iz Crne Gore Đurđe je pošao za Italiju. Jedan mletački hroničar piše o prilikama u Crnoj Gori (Skjavoniji). Opisuje Đurđa, koji je preko Zadra stigao u Veneciju, kao „neobično lijep i visok čovjek, obučen u haljine izvezene zlatom, na grčki način“. Taj „grčki način“, koji je zbunjivao mnoge, bila je crnogorska narodna nošnja, u koju je Đurđe bio obučen! Kasnije je Đurđe došao u sukob sa mletačkim vlastima. Bio je zatvoren u zatvoru iz koga niko nije uspio da pobjegne. Đurđu je to pošlo za rukom: „Dvojici stražara koji su ga čuvali vezao je mošnje i ruke odastraga, kako se ne bi mogli pomjeriti, i tako pobjegao. Uputio se na Pjacu, ukrcao se u jednu barku i krenuo prema Lidu gdje se prerušio u redovnika manastira San Đanpaolo, a zatim se istom barkom zaputio pravo prema Due kasteli, s namjerom da umakne prema Trstu ili Senju.“ Ipak su ga prepoznali i ponovo je zatočen. Pušten je na intervenciju franačkog kralja. Spremao se za povratak u Crnu Goru i podizanje ustanka. U tome nije uspio. Ne zna se tačno đe mu se okončao život, da li u Antaliji, da li na Rodosu, poslije 1514. godine.
Danas sve izgleda lako, ali ako znate bar malo koliko je u ono doba trebalo poslova uraditi i koliko blaga izdvojiti, priprema, obučavanja, dobavljanja hartije, da bi se odštampala jedna stranica, onda sve izgleda veličanstvenije. I koliko se odatle širila pismenost i božje slovo u druge krajeve i države.
Hrabri, odvažni i obrazovani Crnojevići bili su preteče novog doba, nastavak stare slobodarske i državničke tradicije i fundament nove Crne Gore.
- XII 2020. Dragan B. Perović
