BUGARSKO – CRNOGORSKE KULTURNE I DRUGE VEZE (VDIO)
HRISTO BOTEV I CRNA GORA I CRNOGORCI (II DIO)
U prethodnim nastavcima pomenuli smo jedan broj onih koji su pomogli da se upoznamo sa bogatim bugarsko-crnogorskim kulturnim i drugim vezama, uz napomenu da će se o određenim ličnostima i njihovim djelima više reći u nastavcima koji slijede.
Piše: Dragan B. Perović
U prethodnom nastavku objavili smo fotografiju Antona Strahilova Podgoričanina, koji je bio u četi Hrista Boteva koja je stigla u Bugarsku da podigne ustanak. Snimak smo dobili zahvaljujući ljubaznosti g-đe Asje Nikolove, direktorice Nacionalnog muzeja „Hristo Botev“ u Kaloferu.
Uvijek me privlačila mogućnost analize poetsko-literarne strane stvaralaštva Hrista Boteva, ali sam za ovu priliku smatrao da je korisnije doći sa novim podacima i razmatranjima nego ostajati u relacijama ranije napisanog i tumačenog.
Spomenik Hrista Boteva u Kaloferu
Kada je prvi put u Crnoj Gori objavljen neki rad Hrista Boteva? Kako je u crnogorskim listovima, naročito u Crnogorcu (1871-1873) i Glasu Crnogorca (1873-1919), objavljivan veliki broj vijesti, komentara i proglasa iz bugarskih revolucionarnih listova nijesmo htjeli podleći hipotezama i prepoznavanju konteksta u kojemu bi mogla zaiskriti poneka misao velikana bugarskog narodnog buđenja. Odlučili smo se za ono koje se može dokazati sa stoprocentnom sigurnošću. Tako je Glas Crnogorca u br. 23, za 1875. godinu, na 1. strani donio tekst iz lista Zname koji je pisao Hristo Botev, a odnosi se na Hercegovački ustanak. Imali su Crnogorci i svoje viđenje ustanka u Hercegovini, ali su shvatali značaj toga otpora za pokretanje bugarskog naroda, pa su rado prenijeli pokliče Hrista Boteva: „A nas smatraju za stoku, za stado, a bugarski narod nesposobnim da se raduje nekakvoj slobodi, nekakvoj samostalnosti. Čujete li gospodo dualisti i prosvetitelji? Čuješ li nesrećni bugarski narode? Čujete li vi braćo emigranti? Ako čujete pomislite šta treba da se radi.“ I to će biti sve za jedan duži vremenski period. Iako je prevođen izvjestan broj bugarskih stvaralaca, za čuđenje je da nema pjesnika i revolucionara, čiji Hadži Dimitar kao da pripada i crnogorskom miljeu. Pjesnik posvećuje pjesmu saborcu, a pjeva, ustvari, o svojoj smrti, ginući kako dolikuje revolucionaru koji je sve svoje snage stavio u službu napaćenog naroda. Dostojno Bajrona.
Čini se da je u Crnoj Gori tih vremena djelo Hrista Boteva pretočeno u oslobodilačku djelatnost bugarskog naroda, prema kojoj se crnogorski narod određivao kao nečemu veoma bliskom, čemu bi trebalo pomagati, kao i ostaloj južnoslovenskoj braći.
Da poetsko-revolucionarno djelo Hrista Boteva nije ostalo bez odjeka u Crnoj Gori vidi se iz teksta mladog crnogorskog studenta, komuniste i revolucionara, Sava Dragojevića (1915 – 1941), objavljenog u beogradskom listu Student 1938. godine u br. 15/17, na str. 7, pod naslovom „Hristo Botev, pesnik bugarskog preporoda“. Pišući da Botev zauzima jedno od navidnijih mjesta u kulturnom nasljeđu Bugarske, Dragojević u prvom dijelu teksta daje pregled prilika u Bugarskoj u doba Boteva, čiji životni put preplijeće sa sudbinom bugarskog naroda. Obrazlažući klasne sukobe u bugarskim krajevima izdvaja revolucionarnu djelatnost Boteva, koja je povezana sa Svetozarem Markovićem i ruskim revolucionarima. Privuklo je mladog crnogorskog komunistu djelo Hrista Boteva, a sudbinski putevi kao da su im bili slični – i on je pao za svoje ideale 1941. godine. Prvi dio tekst o Botevu Dragojević završava na sljedeći način: „Kao čovjek i kao revolucionar od zanata Botev je učinio mnogo za svoju domovinu. Ali da je ostao samo to, ne bi značio ono što danas znači. Njegov javni i književni rad, njegovi bistri politički članci, oštra i nemilosrdna satira, njegova poezija – ova poslednja naročito – čine Boteva besmrtnim. Nakon toga počinje analiza stvaralaštva Hrista Boteva. Kratko se zadržavajući na satiričnim člancima objavljivanim u Budilniku i žurnalističkim djelatnostima u revolucionarnim listovima, Dragojević prelazi na poeziju, „glavni dio Botevljeva dela, koja mu je ostavila večiti spomen među živima i besmrtnu slavu“. Izrekao je o Botevu visok estetski sud „teško da postoji u svetskoj literaturi pesnika koji je sa toliko pesama stekao toliki glas, pesnika koji je napisao svega 20-tak pesama od kojih ni jedna nije slaba“. Upoređujući pesimizam Boteva sa onim u poeziji Đure Jakšića sa žaljenjem konstatuje da mu je borba smetala da postane pjesnik, ali je on to postao uprkos svemu. Kao najbolje, Dragojević izdvaja pjesme Moja molitva i Hadži Dimitar, o kojoj piše da je „po mnoštvu slika, tehničkoj obradi i jačini izraza, to najbolja njegova pesma, a može se takmičiti sa najboljim klasičnim baladama“.
Završavajući tekst objašnjenjem o proslavi praznika Hrista Boteva, Savo Dragojević donosi stihove Živ je on, živ je.
Možda je slučajnost da je prve cjelovite prijevode iz stvaralaštva Boteva (poslije Drugog svjetskog rata, u bivšoj Jugoslaviji) napravio Crnogorac Momčilo Jojić. No taj prijevod, po našem mišljenju, danas ima značaja samo za istoriju književnosti. Smatram da, pošto je Botev pjesnik trajne vrijednosti i nadahnuća, onda kao takav mora dobiti i odgovarajući prijevod, jer je sve drugo loša usluga i pjesniku i onome koga to djelo zanima.
Muzej Hristo Botev
Interesantno je da je stogodišnjica rođenja Hrista Boteva vrlo svečano proslavljena na Cetinju (kao i u čitavoj Jugoslaviji). Bilo je to u smutnim vremenima 1949. godine, kada je u organizaciji Slovenskog komiteta sa Cetinja održano veče Hrista Boteva. Predavanje je održao Vlado Aleksić, a stihove je govorila članica Narodnog pozorišta Zlata Todorović. Kao podatak pomenuo bih pripovijetku M. Vujačića Umirala sam imenima svih smrti, u kojoj se glavna junakinja u zatvoru śeća svoga saborca koji joj je recitovao stihove Hrista Boteva.
Danas, u svijetu savremenih, ali ponekad otuđenih kulturnih komunikacija, samo djelo koje postane predmetom razmišljanja i ośećanja drugih naroda ima punu cijenu.
Tako je i sa ukupnim stvaralaštvom Hrista Boteva čiji opus, bez obzira na dosadašnji pristup u jugoslovenskim kulturama, nije do kraja proučen i na najbolji način učinjen dostupnim široj javnosti. Pogotovu što zbog različitih idejnih polazišta i oglušenja o neminovnosti tokova istorije, politika često kao da potiskuje mnoge vrijednosti koje su bitne, ne samo za kulturno zbliženje i upoznavanje naroda, već i za sveopšte tokove progresa. Na svu sreću, život je više od politike, a poezija više od života pa će, nadamo se, pjesničko djelo Hrista Boteva dobiti odgovarajući prijevod na crnogorski jezik.
