Njihove opravdane nade i vjeru u brzo oslobođenje podizao je turski poraz pred Bečom 1673. godine, pa će Nikšići i ostala plemena u ovom ratu aktivno učestvovati na strani Venecije. Svjesni uloge Herceg Novog, koji im je još od ranije predstavljao “kost u grlu”, nikšićki prvaci su na samom početku rata zahtijevali od generalnog providura oslobađanje ovog grada pod čijom su se upravom nalazili. U prvim ratnim operacijama prilikom oslobođenja Risna, trgovačke luke preko koje su uvozili i izvozili proizvode, Nikšići će aktivno učestvovati. Od oslobođenja Risna nikšićki vođa Vukašin Petrović stalno će se dopisivati sa mletačkim predstavnicima u Kotoru, a njegova pisma Gligor Stanojević smatra “malim remek djelima opreznosti i diplomatske vještine” koristeći veliki autoritet među hercegovačkim plemenima vojvoda Vukašin je od mletačkih predstavnika Bolice i Bukija zahtijevao osvajanje Herceg Novog, obećavajući im pomoć od 300 ljudi, u koliko se odluče na ovaj poduhvat.
Mapa Crne Gore iz 1690. godine
Saradnju sa Mlečanima uspostavlja i dodjelom 100 plata, kao i ustupanjem Risna radi uspješnog protjerivanja Turaka iz Hercegovine. Da bi Nikšiće, a time i ostala hercegovačka plemena pridobili za saveznike, mletački Senat je odlučio da im se dodijeli 40 plata i ustupi 13 kuća u Risnu, gdje se u slučaju velikih opasnosti mogu skloniti. Do osvajanja Herceg Novog, Nikšići su se stalno sukobljavali sa Turcima, a najznačajnija bitka u tom periodu zbila se u Vrtijeljici, 1685. godine, gdje je poginuo Bajo Pivljanin, a junaštvom i hrabrošću istakla su se braća Mitar i Rade Vlastelinović. Stalni gubici stavili su pred velikim vezirom Sulejman Murvetovićem i njegovim bratom Huseinom zadatak da obećanjima i povlasticama pridobiju Nikšiće, ili da ih silom unište jednom za svagda. Želju za slobodom i duh otpora kod Nikšića nijesu mogle suzbiti ni opasnosti udruženih vojski skadarskih i dukljanskih sandžak-begova, koji su zajedno sa hercegovačkim pašom krajem 1686. godine imali da primoraju Nikšiće na vjernost Sultanu. Opasnosti koje su donosile udružene vojske turskih begova, primorale su vojvodu Vukašina da se početkom februara 1687. godine pismom obrati Kirilu Zmajeviću i Tripku Štukanoviću sa zahtjevom da: “Mlečani, otvarajući borbu na drugoj strani, umanje broj napada ili odgode sam napad za povoljnije vrijeme”. U pismu 4. februara kapetan Zmajević obavještava generalnog providura za Boku, da se hercegovački paša sprema da pokori Nikšiće i Drobnjake. Bojeći se agresije mletačkih posjeda, vanredni providur Zano Grbičić je slao povjerljive ljude poput popa Milutina i Šćepan Lučića da ispitaju kretanje i broj pašine vojske. Dok je vojvoda Vukašin vapio za pomoć, Turci su spremali napad koji je počeo 6. marta. Poslije četvorodnevnih borbi, udružene vojske turskih begova odnijele su pobjedu. Na Nikšiće, iznenada, radi pljačke, napadoše Ozrinići predvođeni Dragom Nikolićem. Jačina ove vojske upozoravala je kotorskog providura na opasnosti kojima su izloženi mletački gradovi u slučaju poraza Nikšića, prije svih Risan, pa je 10. marta upućen harambaša Mitar Nikolić sa 280 hajduka u pomoć Nikšićima.
Ni hajduci, ni toliko puta traženi prah i olovo, ne stigoše na vrijeme. Ovaj poraz je teško pao Nikšićima koji su pored ljudskih žrtava pristali da paši daju taoce i “četiri tovara aspri”. Prema izjavi harambaše Lakete, Nikšići su pretrpjeli štetu od 100.000 reala. Ni tako težak udarac hercegovačkog paše nije slomio duh otpora, ni želju za slobodom kod Nikšića, koji će sa još više osvetničkog oduševljenja nastaviti borbu protiv turskih zulumćara.
Česti zahtjevi prvaka hercegovačkih plemena primorali su vanrednog providura da se odluči na osvajanje herceg Novog. Prvi napad je počeo 2. septembra, a Mlečani su ušli u grad 4. oktobra 1687. godine. Osvajanjem Herceg Novog i Grahova, stvoreni su uslovi za uspješno vođenje akcija Republike i Nikšića, koji su sa ostalim hercegovačkim plemenima postali “mletačka avangarda” u protjerivanju Turaka iz Hercegovine. Uspjeh vojvode Vukašina koji je 10. decembra 1687. godine uspio sa svojim plemenicima da se probije nadomak Trebinja, podizao je moral i jačao antiturski pokret među Hercegovcima. Ovi i slični podvizi Nikšića, koji su podsticali oslobodilački pokret u Hercegovini, naveli su Portu da početkom januara 1688. godine uputi nalog hercegovačkom paši, sa zadatkom da preduzme mjere i suzbije antiturski pokret.
Po nalogu Porte, počelo je okupljanje Turaka u Gacku i Trebinju, čije odrede pojačavaju odbjegli Turci iz Herceg Novog, koji su gajili nadu u ponovni povratak u ovaj grad. Zbog opasnosti koncentracije Turaka u Gacku i Trebinju, vanredni providur je nastojao da Nikšiće i ostala plemena drži u pripravnosti za borbu, pa je vijest o izmirenju Banjana sa Turcima primio sa žaljenjem. U sljedećem izvještaju, kotorski providur je obaviješten o pripremama hercegovačkog paše, koji se nalazi u Kolašinu, sa zadatkom da formira vojsku od sjemena koji će većinom biti hrišćani.
Svima koji dođu pod njegovu zastavu paša je obećao platu od pet cekina. Sve prijetnje upućenje nikšićkim knezovima od hercegovačkog paše pale su u vodu, jer želju za slobodom kod Nikšića nijesu mogle suzbiti ni prijetnje koje su stizale od Porte. Vojska hercegovačkog paše od 5.000 ljudi nalazila se u Trebinju sa zadatkom da uništi Nikšiće i razbije leglo antiturskog pokreta. U tu svrhu mletački guverner u Risnu, Anđelo Gonem je izdao naređenje hajdučkim harambašama da se udruže sa Nikšićima i da spriječe planove o njihovom uništenju. Loše vrijeme, kao i male zalihe hrane, odlagali se pokret turskih trupa i pašine planove o uništenju Nikšića. U to vrijeme, hercegovački paša koji se nalazio u Kolašinu, u saradnji sa dukađinskim begom, preuzeo je akciju u pravcu Grahova, ali je njihov odred doživio poraz. Poraz Sulejman-paše u sukobu sa Kučima, kao i pomoć Venecije koja je uputila Iliju Tomića sa 100 ljudi, podigli su samopouzdanje Nikšića i Drobnjaka i odložili napad Sulejman-paše koji se bojao poraza. U periodu od februara do maja nije bilo turskih napada. Preovladalo je uvjerenje da hercegovački paša odustaje od svojih namjera, pa su se guverner Grahova Nikola Rico i knez Ilija Tomić sa svojim ljudima povukli u Grahovo, odnosno Risan. Rico je 12. avgusta obavijestio vanrednog providura o porazu turskih snaga na Bojanjem brdu, iznad Korjenića, odakle su Turci bezglavo pobjegli u pravcu Klobuka. Akcije Nikšića u protjerivanju Turaka iz Hercegovine sputavao je generalni providur, koji je čekao izvještaj Krila Zmajevića o stanju turske vojske na ostalim frontovima. Kad su stigle vijesti o porazu bosanskog paše koji se povukao u Banjaluku, zatim okretanju hercegovačkog paše iz Mostara prema Kninu i o namjerama Alajbega koji se kretao prema Banjaluci, vanredni providur je izdao naređenje za pripremanje većih akcija u Hercegovini.
Pad Beograda 1688. godine i nagovor Zmajevića uticali su na vanrednog providura koji je uz pomoć Nikšića, Crnogoraca i 380 plaćenika, 1688. godine odlučio da zauzme Klobuk. Jedan odred od 800 ljudi, pod komandom Đovanija Đurovića da bi štitio Herceg Novi od turskih napada zauzeo je položaj prema Zupcima. Drugi odred od oko 1.100 ljudi opsio je Klobuk kojeg ni poslije duže opsade nijesu uspjeli zauzeti. Opsjednutima je stigla pomoć od oko 2.000 ljudi, pa su Nikšići i Crnogorci poslije dvadesetodnevne opsade napustili položaje da bi se tri dana kasnije povukao i odred mletačke vojske od 400 ljudi. Neuspjeli pokušaj osvajanja Klobuka prethodio je napadu na Trebinje koji je otpočeo krajem novembra eksplozijom mine u jednoj od trebinjskih kula. Turci su uspjeli da odbiju napadače.
U oktobru 1690. godine Nikšići i ostala hercegovačka plemena uz pomoć mletačke vojske, uspjeli su zauzeti Trebinje, koje nije dugo ostalo pod upravom Mletačke Republike. Ubrzo i Drobnjaci obavještavaju vanrdnog providura Petra Duoda o namjerama Džin-Alije i drugih turskih vojskovođa, pa traže pomoć u prahu i olovu. Vojska Džin-Alije od 3.000 ljudi krenula je sredinom aprila na Nikšiće, sa nadom da će ovo pleme, zbog uskršnjih praznika zateći nespremno i veoma lako ga pokoriti. U odlučujućem okršaju 30. aprila Nikšići su razbili pašinu vojsku, a Džin-Aliju zarobi Rade Vlastelinović.
Pošto je relativno izgladio odnose među plemenima, vojvoda Brajil je u maju 1691. godine uz pomoć Mlečana i Crnogoraca napao i opustošio Ljubomir. Prijeteća pisma seraskera Sulejman-paše Bušatlije nijesu uplašila Brđane, koji su uz pomoć Crnogoraca i Nikšića razbili pašinu vojsku. Ove pobjede jačale su antiturski pokret, pa već 1691. godine Nikšići i Grahovljani, uz pomoć mletačkih konjanika uspjeli su da popale nekoliko sela u blizini Trebinja, a prilikom napada na Bileći, razbili su tri kule. Nikšići su od juna do kraja avgusta 1694. godine uspjeli da zauzmu: Čitluk, Gabelu, Trebinje i Klobuk. Ovim osvajanjima završen je rat u Hercegovini, jer Turci nijesu preduzeli akcije da vrate izgubljenu teritoriju, dok su Mlečani bili zadovoljni postignutim.
Dokumenti iz perioda od 1694. do 1698. godine govore o trgovini Nikšića u Boki i o napadu Ozrinića na njihove karavane. U pismu od 30. maja 1695. godine, guverner Klobuka Tripo Štukanović, obavijestio je vanrednog providura da su Nikšići, Kuči, Piperi i Bjelopavlići izrazili želju da se ujedine radi zajedničke borbe protiv Turaka. Na ovaj prijedlog republika je gledala sa nepovjerenjem, pa je oktobra 1698. godine za glavnokomandujućeg postavila Antonija Bolicu. Ovaj podatak govori o unutrašnjoj krizi u koju se zapala ova plemena pri kraju rata.
Ovdje valja pomenuti da je u mletačko-austrijskim sukobima oko naših zemalja važnu ulogu imao i pećki patrijarh Arsenije lll, koji je u septembru 1689. godine stigao u Crnu Goru. Prema mletačkim informacijama, patrijarh je prvo boravio u Kučima i svuda agitovao za Veneciju, da bi kasnije prešao u Nikšiće. Aktivnosti Arsenija lll koji se zalagao za jedinstvo crnogorskih, brdskih i hercegovačkih plemena u borbi protiv Turaka pod zastavom Venecije, prekinuo je neočekivani dolazak u Nikšiće carskog izaslanika Petra Sokolovića. Patrijarhu Arseniju nije bilo poznato austrijsko-mletačko suparništvo, pa je pod pritiskom morao napustiti Nikšiće i vratiti se u Peć. Po povratku u Peć, pod pritiskom Austrijanaca, Arsenije lll poziva crnogorska, brdska i hercegovačka plemena da stupe pod carsku zastavu. Slomom i povlačenjem austrijske vojske, sa kojom je pošao i Arsenije lll, nestalo je opasnosti mletačkim interesima u Crnoj Gori, Brdima i Hercegovini.
Morejski rat, koji je završen mirom u Karlovcima, 26. januara 1699. godine, nije donio toliko očekivanu slobodu najratobornijem hercegovalkom plemenu, Nikšićima. Novi hercegovački sandžak-beg Redžep Šejić odluči da podizanjem grada na teritoriji plemena Nikšića, suzbije njihovu aktivnost u borbi protiv Turaka.
Radovi na podizanju grada čiji su temelji udareni još 1686. godine, izvođeni su u periodu od 1700. – 1705. godine. U jednom dokumentu iz 1712. godine, Dubrovčani ovo naselje nazivaju: “nova varoš Nikšići”. Nakon ovog događaja nanaesen je ozbiljan udarac oslobodilačkom pokretu, ne samo Nikšića, već i šire.
Osim Nikšića, utvrđeni su i Trebinje, Gacko, Klobuk, Spuž, Podgorica, Medun i Žabljak. U Nikšić su se uselili muslimani, 40 hrišćanskih porodica koje su dosta bijedno živjele i služile kod bogatih muslimanskih porodica.
-Rodoljub Perunović
