Piše: Radovan Damjanović
Beč, jedna od najstarijih metropola Evrope, grad aristokratije, grandiozne arhitekture i muzike svake godine nudi čitavom svijetu jedinstven muzički doživljaj – Bečki koncert. Za milione ljubitelja klasične muzike prvi januar, prvi dan u novoj godini, se željno iščekuje i zbog Bečkog novogodišnjeg koncerta. Svi, bez obzira na novogodišnje slavlje, s nestrpljenjem čekaju te prijepodnevne sate ispred svojih TV ekrana da u dvoipo satnom programu uživaju u najboljim kompozicijama ozbiljne muzike. Uživanje u prenosu Bečkog novogodišnjeg koncerta je postalo tradicionalni dio novogodišnjeg rituala mnogih porodica. Želja Bečkih filharmoničara je da svojim vrhunskim muzičkim interpretacijama ljudima širom svijeta pošalju pozdrav u duhu nade, prijateljstva i mira i da se on što duže nosi u narednim danima. Zaista, teško je danas naći mjesto sa koga je moguće poslati toliko ljepote, raskoši i bogatstva koje plijeni i plemeni dušu slušalaca. To je rijedak trenutak kada možemo bar za čas zaboraviti svakodnevicu i prepustiti se uživanju u skladnom, lepršavom, bravuroznom muziciranju i elegantnim, sinhronizovanim pokretima duše i tijela.
Bečki novogodišnji koncert (njem. Das Neujahrskonzert der Wiener Philharmoniker) se održava svake godine 1. januara. Prenosi se direktno radio-televizijskim putem na sve kontinente svijeta i procjenjuje se da je ovogodišnji koncert (2017) slušan i gledan u preko 90 zemalja od strane više od 60 miliona gledalaca i preko milijardu slušalaca. Pored zemalja Evrope prenosile su ga PBC u Sjedinjenim Američkim Državama, BBC u Ujedinjenom Kraljevstvu, NHK u Japanu, veliki broj afričkih, kao i južnoameričkih zemalja. Smatra se da je ovaj koncert pored godišnjeg festivala Pjesme Evrovizije najpoznatiji prenos distributivne mreže Evropske radiodifuzne unije.
I crnogorski javni servis, RTV Crne Gore, redovno preuzima prenos ovog muzičkog spektakla. To je ranije rađeno u okviru jugoslovenske TV mreže kada su program redovno komentarisali poznati radio-televizijski voditelji (Helga Vlahović, Mladen Popović, Ana Ćirica, Silvana Ružić, Ildi Ivanji i dr.). U zadnjih deset-petnaest godina crnogorska TV nema komentatora već se program realizuje u slici i tonu bez propratnih komentara, ako se program ne prati satelitskim putem iz Zagreba ili Beograda. U svakom slučaju za takav potez Uredništva TV Crne Gore nema opravdanja i prosto je nevjerovatno da se iz godine u godinu pojavljuje ista praksa da se crnogorskom gledalištu, bar iz studija simultanim prevodom, ne obrati neko ko je dobar poznavalac programa muzičkih bečkih novogodišnjih dešavanja.
Koncert Bečke filharmonije se izvodi u Zlatnoj sali Muzikferajna – Bečkog muzičkog udruženja, u prvom okrugu Austrijske prestonice. Zlatna koncertna sala ukrašena je prelijepim cvjetnim aranžmanima koje bečki floristi sastavljaju od cvijeća koje je od 1980. godine tradicionalni poklon italijanskog grada Sanrema.
Simfonijskim orkestrom svake godine diriguje neko od najuglednijih svjetskih dirigenata koji nam podare uživanje u bečkim valcerima, marševima, polkama i drugim poznatim djelima svjetskih muzičkih virtuoza.
U Beču, muzičkoj prijestonici, živjeli su i proveli najveći dio života najslavniji kompozitori svih vremena: Mocart, Betoven, Štrausovi (braća i otac).
Ovogodišnji koncert (2017) bio je pod rukovodstvom Gustavo Dudamela, venecuelanskog dirigenta. Rođen je 1981. godine u Barkisimetu, u Venecueli, i u 77-ogodišnjoj istoriji Novogodišnjih bečkih koncerata najmlađi je dirigent. Kao osamnaestgodišnjak postavljen za glavnog dirigenta državnoga Omladinskog simfonijskog orkestra Simon Bolivar. Danas je muzički direktor Muzičke fondacije Bolivar, krovne institucije koja vodi sistem nacionalnog muzičkog obrazovanja Venecuele. Šef dirigent je Filharmonije Los Angelesa i glavni dirigent Goeteburškog simfonijskog orkestra. No, neovisno od toga samo najvećim dirigentima svijeta pripadne čast da se nađu na pultu bečke novogodišnje scene. Kolika je to cast, a i odgovornost, govori sama izjava Dudemela uoči koncerta: “Poslije dirigovanja ovim koncertom mogu mirno da umrem”.
Muzički program u ovoj godini obuhvatio je dela Johana Štrausa (oca i sina), Franca Lehara, Emila Valdtojfela, Franca fon Zupea, Karla Cirera i Oto Nikolaja.
Prema najavama, Koncert za 2018. godinu biće pod dirigentskom palicom poznatog Rikarda Mutia kome će to biti peti nastup na Novogodišnjem koncertu.
NEŠTO O PROGRAMU KONCERTA
Bečka filharmonija već decenijama održava koncert i tom prilikom predstavlja publici program iz bogatog repertoara Štraus dinastije i njenih savremenika. Novogodišnji koncerti su stekli popularnost ne samo u Beču, već i daleko van granica Austrije.
Koncert u sali bečkog Muzikferajna izvodi orkestar Bečke filharmonije. On je u prvom redu posvećen djelima kompozitora iz porodice Štraus (Strauss): Johana (Johanna) Štrausa (oca), Johana (Johanna) Štausa (sina), Jozefa (Josefa) Štrausa i Eduarda (Eduarda) Štrausa, što je program predvidio i za ovogodišnji (2017) koncert. Na programu su, kao i svake godine, bili valceri, polke, mazurke i marševi.
Johan Štraus (otac) je živio u period od 1804. do 1849. godine i u tom vremenu je bio veoma čuven i poznat kao kompozitor. Nazvan je “kraljem valcera”. Bečkom valceru je dao klasičan oblik i učinio ga popularnim širom Evrope. Komponovao je više od 150 valcera, od kojih najpoznatiji »Zvuci Rajne«. Komponovao je i kadrile, marševe i polke.
Johan Štraus (sin) je rođen 1825. godine u Beču kao najstariji. Otac nije želio da mu sin bude muzičar. Završio je politehnički institute, a krijući od oca i uz pomoć majke studira kompoziciju i osniva sopstveni orkestar. Piše operete i od njegovih 479 kompozicija za igru (polke i valceri), najčuveniji je valcer Na lijepom plavom Dunavu koji je nastao 1867. godine. Bio je violinist i dirigent. Umro je 1899. godine.
Jozef Štraus je mlađi brat Johanov. Rođen je 1827. godine u Beču. Studirao je muziku, svirao violin, prošao obuku za inženjera građevine, objavio dvije knjige sa temama iz matematike i bio poznat kao talentovan slikar, pjesnik, dramski pisac, pjevač, kompozitor i pronalazač. U opusu radova ostavio je 283 muzička djela, valcere, polke, mazurke. Od milja je zvan Pepi. Umro je 1870. godine.
Eduard Štraus je rođen u Beču kao peto dijete Johana Štrausa (I) 1835. godine. Namjeravao je da ide u diplomatiju, ali pošto su mu braća Johan i Jozef imala pune ruke posla sa orkestrom odlučio je da se bavi komponovanjem. Komponovao je preko 300 plesova. Od milošte je poznat po imenu Edi. Prema predanju djelovao je arogantno i volio je da nosi vojne medalje. Umro je 1916. godine.
Kao što je već rečeno, koncert je većim dijelom posvećen djelima Štrausovih, ali se uvijek nađe i neko djelo drugih kompozitora koji su uglavnom stvarali u periodu Štrausovih. To su najčešće kompozicije vedrog karaktera kao što su polke, mazurke, valceri, marševi i sl. autora kao što su Jozef Laner (Josef Lanner), Jozef Helmesberger (Joseph Hellmesberger), Franc fon Supe (Franc fon Supe, rođenog u Splitu), Hans Kristijan Lumbju (Hans Kristijan Lumbju) pa djela Roberta Stolca (Robert Stolz), Karla Mihaela Cirera (Karl Mihael Cirer), Emila Valtefela (Emil Valtefel) i drugih. U prvom dijelu koncerta koji počinje u 11,15 sati i traje do 12 časova obično se izvodi 6 do 8 djela, a nakon toga u drugom dijelu koji traje oko 75 do 80 minuta može se čuti 10 do 12 kompozicija. Program traje oko dva i po sata.
U drugom dijelu koncerta filharmoničarima se pridružuju baletski sastavi iz Baleta bečke državne opera i Bečke narodne opera čime je koncert obogaćen plesnim bravurama austrijskih baletskih prvaka koji plešu u poznatim bečkim palatama i na drugim čuvenim mjestima Austrije (dvorac Šenbrun, jedan od najpoznatijih kulturnih spomenika u Beču, letnja rezidencija vladarima iz dinastije Habzburga od početka XVII vijeka, pa sve do 1918. godine; zamak Hof i dr.).
Službeni dio programa se nikada ne završava izvođenjem zadnje tačke. Na zahtjev publike u dvorani, povici i frenetični aplauz, izvode se tri bisa. Po pravilu prvi određuje dirigent i to je uglavnom neka brza polka. Drugi bis je čuveni valcer Johana Strausa (Johann Strauss) mlađeg Na lijepom plavom Dunavu (An der schönen blauen Donau). Ovogodišnje izvođenje ove kompozicije je imalo posebnu draž jer se 2017. navršilo 150 godina od njenog nastanka. Koncert završavaju filharmoničari svirajući Radecki marš (Radetzky March), tokom kojeg se dirigent okreće i „diriguje“ publici koja ritmičnim pljeskanjem sudjeluje u izvođenju.
Program Novogodišnjeg koncerta Bečkih filharmoničara izvodi se svake godine tri puta: 30. decembra je pretpremijera i ona je rezervisana za pripadnike austrijske vojske, 31. decembra, uveče, je Koncert posvećen novogodišnjoj večeri i na kraju je izvođenje 1. januara kao Novogodišnji koncert. Koncert se svake godine snima i izdaje u zvučnom i video zapisu.
IZ ISTORIJATA KONCERTA – KO SU BILI DIRIGENTI
Koncert je prvi put izveden 31. decembra 1939. godine pod dirigentskom palicom Klemensa Krausa (Clemens Krauss, 1893 – 1954). Dirigovao je i na koncerima od 1941. do 1945. i od 1948. do 1954. godine (12 puta). Od 1. januara 1941. godine koncert se izvodi oko podne prvoga dana nove godine. Dirigent 1946. i 1947. godine je bio Jozef Krips (Josef Krips, 1902 – 1974). Njega je naslijedio Vili Boskovski (Wili Boskovsky, 1909 – 1991) koji je dirigovao od 1955. do 1979. godine (25 puta). Maestro Lorin Mazel (Lorin Maazel, 1930 – 2014) se nalazi u ulozi dirigenta Bečke filharmonije 11 puta (1980 – 1986. i 1994, 1996, 1999. i 2005. godine. Poslije 1986. godine dirigenti se smjenjuju svake godine, što do tada nije bio slučaj. Herbert fon Karajan (Herbert von Karajan, 1908 – 1989) diriguje 1987, a Klaudio Abado (Claudio Abbado, 1933 – 2014) 1988. i 1991. godine (2 puta). Po dva koncerta vode Karlos Klajber (Carlos Kleiber, 1930 – 2004) 1989. i 1992, Nikolas Harnonkur (Nikolaus Hornoncourt, 1929) 2001. i 2003, Žorž Pretr (Georges Prêtre, 1924 – 2017) 2008. i 2010, Danijel Barenbojm (Daniel Barenboim, 1942) 2009. i 2014. i Franc Velzer-Mest (Franz Welser-Möst, 1960) 2011. i 2013. godine. Pet puta dirigentsku palicu ima maestro Zubin Mehta (Zubin Mehta, 1936) 1990, 1995, 1998, 2007. i 2015. godine. Seiđi Ozava (Seiji Ozawa, 1935) diriguje 2002, Rikardo Muti (Riccardo Muti, 1941) četiri je puta na dirigentskom pultu 1993, 1997, 2000. i 2004. godine. Bečka filharmonija je ove 2016. godine bila pod dirigentskom palicom Marisa Jonsonsa (Mariss Jansons, 1943) koji je i 2006. i 2012. godine bio u istoj ulozi. Do sada je održano 76 novogodišnjih koncerata i na njima je uzelo učešće 15 dirigenata, 15 najpoznatijih svjetskih majstora dirigentske palice.
ZANIMLJIVOSTI U VEZI SA KONCERTOM
Novogodišnji bečki koncert, najpopularniji svjetski koncert klasične muzike, ima više draži. Pored uživanja u muzičkim kompozicijama koje izvode vrhunski majstori Bečke filharmonije tu su i savršene kreografije koje se izvode u monumentalnim arhitektonskim zdanjima starog Beča i, nadasve, svaki koncert ponudi gledaocima niz saznanja iz bogate istorije kako muzičkog tako društveno-političkog života Austrije, Beča i Evrope. Mnogo toga se može čuti i saznati za vrijeme praćenja programa koncerta. Evo nekih zanimljivosti vezanih za koncert.
* Zgrada Musikferajna je iznenađujuće malih dimenzija. Čuvena Zlatna sala, đe se inače održava Novogodišnji koncert, dugačka je svega 48 metara, široka 19 i visoka 18 metara. U njoj se nalazi 1744 mesta za śeđenje, kao i planiranih 300 mjesta za stajanje.
* Prvi koncert je održan na novogodišnje veče 1939. godine, a po projektu Jozefa Gebelsa u cilju sakupljanja novčanih sredstava za kupovinu goriva za dolazeće zimsko hladno vrijeme. To je bio plan Hitlerove Nacionalsocijalističke partije koji je imao za cilj ujedinjenje Trećeg rajha i stvaranje svojevrsnog duha zajedništva. Na program filharmonije su bile kompozicije Johana Štrausa. Kasnije, nakon pada fašizma, bilo je zagovornika da se iz navedenih razloga koncert ukine. Većina ljudi smatra da ovaj novogodišnji koncerti pripada tradiciji staroj nekoliko vjekova, međutim, oni su zapravo počeli za vrijeme nacističke vladavine.
* Novogodišnji koncert Bečke filharmonije je jedan od najskupljih muzičkih događaja na svijetu. Par dana prije početka koncerta cijene karata dostižu astronomske sume. Dvije karte za parter koštaju 18.784 eura, što je 9.392 eura po karti ili 10 puta više od kupovne cijene, a ulaznice za toliko novac mogle su se naći na internet sajtu viagogo.de. Tu se nude i karte za galeriju, koje koštaju 7.380 eura po osobi.
Inače, karte za koncert su rasprodate godinu dana unaprijed i cijena im se kreće od 30 do 940 eura. Za 700 karata, koliko ih ima u prodaji, svake godine se prijavi oko 60.000 ljubitelja muzike. Bečka filharmonija lutrijom odlučuje ko može kupiti karte za novogodišnji koncert.
Svi oni koji maštaju da odslušaju Novogodišnji koncert iz Zlatne dvorane mogu od 2. januara do 28. februara, da podnesu prijavu za karte za koncert 1. januara naredne godine, te da se nadaju da će biti izvučeni kao srećni dobitnici da kupe kartu. O kupovini ulaznica najbolje je informisati se na sajtu Bečke filharmonije.
*U Beču, u jednom od stanova đe je živio i radio kompozitor Johan Štraus (1825-1899), otvoren je prvi muzej u svijetu posvećen njemu i njegovoj porodici. Muzej se bavi porodičnom istorijom i umjetničkim opusom Štrausovih počevši od Johana Štrausa oca i njegova tri sina. Muzej raspolaže obiljem dokumenata i slika iz vremena bečkog bidermajera, a na raspolaganju su i zvučni prilozi koji pośetiocima pružaju mogućnost da uživaju u poznatim i manje poznatim djelima porodice Štraus. Tu se nalazi više od 1 500 njihovih djela. U ovom prostoru je napisana kompozicija Na lijepom plavom Dunavu koju Austrijanci nazivaju svojom neslužbenom himnom.
*Jozef (Pepi) Štraus postao je skoro najuspješniji kompozitor, violinist i dirigent protiv svoje volje. Po profesiji inženjer pridružio se “Štrausovom porodičnom poslu” samo da bi pomogao starijem bratu Johanu, ali je ipak ostao u sjenci svog brata. Jednom je rekao da je bio “parče dopunskog namještaja” u muzici.
*Odgovarajući pljesak kojim publika traži biseve od dirigenta je uvijek ispoštovan, ali je koncert 2005. godine pod palicom Lorina Mazela ipak okončan bez izvođenja bisa Radecki marš u znak poštovanja prema žrtvama cunamija u Indijskom oceanu od 26. decembra 2004, kada je poginulo 150 000 ljudi.
*Na Novogodišnjem koncertu održanom 2013. godine čule su se nove kompozicije posvećene Rihardu Vagneru (Vilhelm Rihard Vagner) i Đuzepeu Verdiju (Giuseppe Verdi) kojima je i ovoj godine obilježeno 200 godina od njihovog rođenja.
*Za jubilarni 75. koncert 1. januara 2015, a kojim je dirigovao Zubin Mehta, izvedeno je prvi put pet kompozicija čime je obilježeno 650 godina Univerziteta u Beču i 200 godina Tehničkog bečkog univerziteta.
*Radecki mars Johana Štrausa starijeg, jedan je od najpopularnijih marševa ikada napisanih. Posvećen je austrijskom feldmaršalu Jozefu Radeckom nakon pobjeda austrijskih trupa u borbi protiv italijanskih ustanika i suzbijanju revolucionarnih i nacionalnih pokreta u sjevernoj Italiji 1848. godine. Drugi mars koji je takođe napisao ovaj kompozitor iste godine (1848) je Jelačić marš u čast bana Josipa Jelačića jednog od spasitelja monarhije nakon revolucije te godine. Jelačić, austrijski general i hrvatski ban, poznat po borbi protiv pobunjenih Mađara za vrijeme revolucije 1848. u Hrvatskoj se smatra jednim od najvećih nacionalnih junaka.
*Koncertom koji je održan 1996. godine u izvođenju bečkih filharmoničara obilježava se proslava povodom 1000 godina od kada se pominje ime Austrija.
*Lorin Mazel, dirigent, u petoj godini je počeo da nastupa kao violinist, a od devete diriguje orkestrima u Americi.
*Pripadnici orkestra Bečke državne opere su u Austriji oslobođeni vojnog roka.
*Televizijski prenos iz Musikferajna, prvi put je realizovan 1959. godine. Ostvaruje ga austrijska televizija ORF u suradnji s njemačkom ZDF, odakle se dalje prenosi putem Eurovizije.
