PRILOZI ZA ISTORIJU KINEMATOGRAFIJE U CRNOJ GORI (V DIO)
Feljton o počecima kinematografije u Crnoj Gori, na bazi tekstova koji su čitani na II programu Radio Titograda, decembar 1989 – januar 1990. godine.
Piše: Dragan B. Perović
Slično kao i u Prvom, tako je i tokom Drugog svjetskog rata, jedan broj snimatelja pravio zapise o pejzažima i događajima u Crnoj Gori. Dosta tih materijala kasnije je korišćeno za raznorazne „vremeplove”. Na primjer, storija o pośeti Vitoria Emanuela III Crnoj Gori 1941. našla se u italijanskoj emisiji „Pola vijeka dinastije“, koja je emitovana u oktobru 1979. godine.
U toku NOB-a, u avgustu 1944, dva sovjetska snimatelja padobranom su se spuštila u Kolašin, pri Štabu II korpusa. Napravili su dosta snimaka do 1. januara 1945.
Poslije oslobođenja, kao što se moglo i očekivati, bilo je u Crnoj Gori puno sprešnijih poslova od filma. Oskudni materijalni i kadrovski potencijali nijesu nagovještavali neke veće zamahe i domete. No, kako se to obično događalo u zemlji čije su duhovne moći daleko nadmašivale ekonomske sile, tako se i ovoga puta pokazalo da talenata i stvaralačke snage u Crnoj Gori ima napretek, da se može i drugima davati.
Godine 1945. oformljeno je na Cetinju Filmsko preduzeće Federativne Države Jugoslavije – Direkcija za Crnu Goru, koje je organizovalo stalne i pokretne bioskope, vršilo raspodjelu filmova i omogućavalo snimanje kratkih izvještaja. Takav jedan izvještaj bio je 1946. godine o proslavi Trinaestojulskog ustanka. Tih godina sva snimanja vrše snimatelji iz drugih sredina. Kinematografijom je rukovodila Komisija za kinematografiju pri Ministarstvu prosvjete. Ova Komisija je organizovala i prvo snimanje „Mjesečnika“, vlastitim kadrom, u oktobru i novembru 1948. Taj pregled je prikazan na Cetinju. Redaktor i snimatelj ovog pregleda bio je Stevan Lepetić.
Prvi film sa crnogorskom temom snimljen poslije rata, 1947. godine, bio je dokumentarac „Sjećanje na Njegoša“ (režija Miodrag-Mikoš Petrović), u proizvodnji „Avala filma“ iz Beograda, čiji je scenario napisao Mihailo Lalić. Isto tako Lalić je prvi od crnogorskih autora napisao scenario za dugometražni film, pod naslovom „Proleterska pravda“, koji se bavio sudbinom husinskih rudara. Iako je scenario objavljen do snimanja nije došlo.
Bioskopsku mrežu u Crnoj Gori 1948. godine sačinjavalo je 19 stalnih i četiri putujuća bioskopa.
Jedan od najznačajnijih datuma crnogorske kinematografije je svakako 4. mart 1949. godine kada je na Cetinju osnovano Preduzeće za proizvodnju filmova „Lovćen film“. Tada počinje uspon i veliki zamah ove umjetnosti u Crnoj Gori. Taj uspon je obilježen velikim brojem ostvarenja i pojavom izuzetnih stvaralaca, koji su dali doprinos ne samo crnogorskoj, već i jugoslovenskoj i svjetskoj kulturnoj baštini. Ovom prilikom samo ćemo pomenuti neke važnije podatke.
„Lovćen film“ snimio je 14. maja 1951. prvi poslijeratni film, dokumentarnu reportažu, „Kongres fiskulturnika“. Reditelj i pisac scenarija bio je Simo Čolović. Iste godine Đorđe Vujović snimio je dokumentarni propagandni film „Na Crnogorskom primorju“, dug 560 m. „Lovćen filma“ je pravio mjesečne preglede koji su prerasli u žurnal „Kamerom kroz Crnu Goru“. Najveći broj tih priloga režirao je Branislav Bastać (Cetinje, 1925), koji se, pored dokumentarnog, bavio dugometražnim filmom (prvi svoj film „Sramno ljeto“ snimio je 1969) i televizijskim programom.
U to doba u „Lovćen filmu“ počinju da djeluju dvije izuzetne stvaralačke ličnosti: reditelj Velimir Veljo Stojanović i scenarista Ratko Đurović. Za ime Velja Stojanovića (Priština, 1921 – Beograd, 1959), vezano je i snimanje prvog jugoslovenskog eksperimentalnog filma, trilogije „Za život“. Stojanović je prvo bio upisao Pomorsku školu, a potom studije prava. Filmom se počeo baviti 1948. kao asistent Vladimira Pogačića u filmu „Priča o fabrici“.
Prvi crnogorski profesionalni dugometražni film „Lažni car Šćepan Mali“, snimjen 1955, djelo je ove dvojice autora. Osim toga to je bio i prvi istorijski film u jugoslovenskoj poslijeratnoj produkciji. Scenograf za film „Lažni car“ bio je Milo Milunović, znameniti slikar, a glavne uloge tumačili su Rade Marković, Raša Plaović, Ljuba Tadić, Vaso Perišić, Viktor Starčić, Ljubiša Jovanović.
Tandem Stojanović – Đurović realizovao je i sljedeće filmove: „Njegoš“, kratkometražni iz 1951, „Djelo Tripa Kokolje“ (1952), pa vrijedni umjetnički film „Mrtvi grad“ (1952). Njih dvojica su 1956. snimili i film „prvi iza najprvog“, „Zle pare“, koji je u kreativnom smislu nadmašivao „Lažnog cara“. Za temu su uzeti događaji vezani za 1941. godinu, kada je iza kralja i vlade u bjekstvu, u Nikšiću ostalo više sanduka novca iz trezora Narodne banke. „Od tog trenutka autori stvaraju niz tragikomičnih situacija, iznose mnoge šokantne i bizarne pojedinosti i stvaraju satiričnu komediju o našim naravima.“ Muziku za film napravio je Bojan Adamič, a glavne uloge tumačili su Dubravka Gal, Antun Nalis, Vaso Perišić, Ljuba Tadić. Autori Stojanović i Đurović snimili su još i film „Četiri kilometra na sat“ (1958).
Svoje prve zvjezdane trenutke i najveće uspjehe naša kinematografija doživljava „kratkim metrom“. Ređaju se nagrade na svjetskim smotrama, a dolazi do afirmacije velikog broja reditelja. To pospješuje i razvoj igranog filma i svih aktera koji učestvuju u realizaciji, tako da Crna Gora postaje rasadnik velikog broja filmskih stvaralaca. Oni su nezaobilazna imena u pisanju istorije kinematografije na prostoru bivše Jugoslavije. Neki od njih su značajna imena i u svjetskim razmjerama.
Ovom prilikom daćemo samo kratki pregled poznatijih ostvarenja i imena koja su ostavila veliki trag u našoj kulturi. Mora se naglasiti da su svi autori „kratkih“ filmova pokazali svoje vrhunsko umijeće i u realizaciji igranih filmova. Nakon Velja Stojanovića, kao autori dokumentaraca na scenu stupaju sljedeći reditelji: Veljko Bulajić, sa filmom „Kamen i more“ (1953), Milo Đukanović, „Da ne bude kasno“ (1956), Bane Bastać, „Mali voz“ (1959). Tu su još i V. Brajović, „Pobuna Kotorskih Mornara“, Zdravko Velimirović, „Zublja Grahovačka“, Boško Bošković, „Kamenom zarobljeni“, Nikša Jovićević, „Kok pr’ kok“. Kasnije dolazi čitava plejada „mladih“ autora, koji su takođe osvojili nebrojene nagrade na domaćim i svjetskim smotrama: Vlatko Gilić, Živko Nikolić, Krsto Škanata, Krsto Papić i drugi, do najnovije generacije Vladimira Perovića, Momira Matovića itd.
Razvoj filmske djelatnosti (igranog filma), nije uvijek tekao uzlaznom linijom. Tako je par filmova snimljenih pedesetih godina bilo ispod očekivanog nivoa. Film Bojana Stupice, „U mreži“ (1956), bio je pravi promašaj za tadašnje okvire. Prosječni su bili i filmovi „Krvava košulja“ (1957), reditelja Žorža Skrigina i „Tri koraka u prazno“ (1958), Vojislava Nanovića.
Prisustvo i uspješnost „Lovćen filma“ na mnogim svjetskim festivalima dovodi do uspostavljanja veza sa raznim producentskim kućama. Šire se kulturne veze i saradnja nakon učešća na filmskim smotrama u Veneciji, Parizu, Bariju, Londonu, Melburnu, Moskvi, Berlinu, Nju Delhiju… Polako se ulazi u zajedničke poslove sa strancima. Prva koprodukcija realizovana je 1959. sa preduzećem „Barandov studio“ iz Praga. Bio je to film „Zvijezda putuje na jug“ Oldžiha Lipskog. Zatim sa „Majestic filmom“ iz Rima rade pseudo-istorijski spektakl „Bijeli đavo“ u režiji Rikarda Freda. Svojim kvalitetom je odskočio film „Kapo“, rađen sa firmom „Bides Zebra film“ iz Rima, u režiji Gilberta Pontekorva. Glavne uloge tumačili su Suzan Strasberg, Loren Terzief i Emanuela Riva. Tema je bila ratna – u njemačkom logoru mala Jevrejka postaje „kapo“ logora i žrtvuje se za spas drugih. Godine 1961. snimljen je film „Ne ubij“, Kloda Otan-Lare, sa francuskim i „našim“ glumcima (glavne uloge tumačili su Loran Terzief, Suzan Flon, Mića Orlović i Zoran Milosavljević). Istovremeno je sniman i film „Nasilje na trgu“, režisera Leonarda Berkovičija, a tumači glavnih uloga bili su Broderik Kroford, Branko Pleša i Bibi Anderson.
Svi ovi poslovi pokazali su da je bolje držati se domaćeg terena, jer se uz manja ulaganja dobija znatno više. Tako se 1960. snima „Dan četrnaesti“, reditelja Zdravka Velimirovića (Cetinje, 1930 – Beograd, 2005). Sem kao dobro filmsko djelo ovaj film je za nas interesantan zbog jednog drugog podatka. Naime, autor scenarija je poznati književnik Borislav Pekić (Podgorica, 1930 – London, 1992), na špici potpisan kao Petrović (prezime njegove majke)! Po kazivanju ljudi koji su tada radili u „Lovćen filmu“ Pekić je angažovan na sljedeći način. Na javni konkurs (anonimni autori) za filmska scenarija predloženo je da se otkupe i nagrade šest scenarija. Kada su otvorene šifre viđelo se da je autor pet od njih Pekić. Ljudi iz „Lovćen filma“ pozvali su ga na razgovor i ponudili mu stalni posao. Pekić se našao u čudu, objašnjavajući da mu je posao neophodan, ali da je bio u zatvoru iz poznatih razloga, pa smatra da nije zgodno da ga prime. Na to ga je Radoslav Rotković pitao: „Jesi li sada zatvoren?“ Tako je Pekić angažovan kao stalni scenarista „Lovćen filma“. Jedini popust koji je tražio jeste da nema posebnih radnih obaveza srijedom, koju je rezervisao za susrete za kartaškim stolom sa prijateljima.
O ovome su autoru teksta u ličnom razgovoru pośedočili Pekić i Rotković, u vrijeme kada je Pekić boravio u Crnoj Gori i čekao ceremoniju na kojoj mu je uručena „Njegoševa nagrada“ (1987). Velimirović je sljedeći film snimio 1965, u koprodukciji sa kijevskim preduzećem „Studio Dovženko“. Bio je to film „Provereno min njet“.
Borislav Pekić, Radoslav Rotković i Dragan B. Perović
„Lovćen film je 1961. proizveo dva filma: „Ne diraj u sreću“ Mila Đukanovića i „Nebeski odred“ Boška Boškovića i Ilije Nikolića, filmska verzija drame Đorđa Lebovića i Aleksandra Obrenovića, koja nije uspjela da nadmaši tadašnja pozorišna izvođenja.
Sve to nije bilo dovoljno. Donošenjem Zakona o decentralizaciji filmskog fonda (1962), „Lovćen film“ je izgubio jugoslovensko tržište. Time je stavljena tačka na proces započet 1956. kada je „Lovćen film“ podijeljen na tri dijela: tehnička baza – „Mediteran film“, distribucija –„Zeta film“ i proizvodnja – „Lovćen film“. Pod vidom racionalizacije, filmska preduzeća (na prvom mjestu „Lovćen film“) su spajana, seljena, dijeljena (Cetinje, Herceg Novi, Budva, Titograd). Bio je to uvod u tihu likvidaciju, kakva je pod sličnim izgovorom tih godina provedena na većem broju naučnih i kulturnih institucija. Da samo pomenemo „sječu pozorišta“ (od pet dobrih napravljeno je jedno bljedunjavo), ukidanje Naučnog društva, da bi ponovo bilo obnovljeno kao CANU, zatvaranje umjetničke škole u Herceg Novom, đe su predavači bili Lubarda, Milunović…
„Lovćen film“ je za vrijeme svog šesnaestogodišnjeg rada proizveo 119 dokumentarnih i kratkih igranih filmova, kao i 15 dugometražnih filmova. Nakon njihovog stečaja, da bi se održao kontinuitet u proizvodnji filmova u crnogorskoj kinematografiji, formiran je „Filmski studio“ u Titogradu, aprila 1966. godine.
