PRILOZI ZA ISTORIJU KINEMATOGRAFIJE U CRNOJ GORI (DIO ll)
Feljton o počecima kinematografije u Crnoj Gori, na bazi tekstova koji su čitani na II program Radio Titograda, decembar 1989 – januar 1990. godine.
Piše: Dragan B. Perović
Do izuma sinematografa (kinematografa) braće Limijer bilo je od davnih vremena raznih pokušaja reprodukovanja pokreta na slikama i nekog oblika filma. Da pomenemo neke od važnijih, koji se smještaju u tzv. „naučni period“ (u „prednaučni period“ spadaju pećinske slike, slike u nizu, kao što je prikaz pokreta u egipatskim grobnicama, do „kineskih“ ili „pozorišta sjenki“ ). Početak naučnog perioda se veže za XVI vijek kada je napravljena „kamera opskura“ (camera obscura) – „mračna soba“.
Kinematograf braće Limijer
Kamera opskura je bila mračna kutija, koja je imala jedan otvor kroz koji je prolazila svjetlost, koja je na suprotnoj strani reprodukovala obrnutu sliku. Kažemo napravljena, jer nije tada otkrivena, iako jedan broj istraživača smatra da je ona otkriće Leonarda da Vinčija. Međutim, razne opise prelamanja svjetlosti i efekte „kamere opskure“, tj. prenošenje obrnute slike na zid kutije ili sobe, nalazimo još u staroj Kini, Indiji, Egiptu, u spisima Platona i Aristotela. Prva sačuvana skica kamere opskure datira iz 1545. godine. Nalazi se u djelu „Knjiga o sjaju astronomije i geometrije”, holandskog prirodnjaka i matematičara Rajner Gema -Frisijusa. Koristila se za crtanje (slikari Leonardo i Vermer), a preteča je fotografije, tj. fotografskog aparata. Sredinom XVI vijeka, došlo je do upotrebe sočiva u kameri opskuri. Ovaj optički aparat je usavršen u sljedeća dva vijeka i poznat je kao „laterna magica“ – čarobna lampa.
Devetnaesti vijek je udario temelje svim razvojnim djelovima kinematografije. Jedan od važnih stepenika u istraživanjima oko optičkih uređaja bio je pronalazak fotografije. Tvorcem prvih fotografija, koje su nastale 1825. i 1826. godine, smatra se Francuz Nizefor Nijeps (1765-1833). Njegov pronalazak usavršio je njegov zemljak i partner Luj-Žak Dager (1787-1851). On je 1838. Pronašao aparat i metodu za pravljenje fotografija. Tada je nastala prva fotografija ljudskog lika u istoriji. Taj patent je otkupljen od francuske vlade i poznat je pod imenom dagerotip (po izumitelju), odnosno, izrada fotografija nazvana je dagerotipija.
Pojava aparata i fotografija tada je na različite načine prihvaćena od širih slojeva. Jedne je oduševljavao kao fantastičan izum, dok su se neki crkveni oci i religiozni ljudi plašili da je to „đavolska stvar”, koja zarobi čovječiju dušu čim lik prenese na ploču. Njegoš nije imao takvih predrasuda, pa nekoliko godina kasnije, preciznije, samo šest od Dagerova izuma, nabavlja dagerotip za svoje potrebe. Tako je vladika crnogorski bio vlasnik prvog fotografskog aparata u Crnoj Gori. Kako to nije bila jednostavna naprava, to je Njegoš htio nekoga poslati da se obuči u fotografisanju i pravljenju fotografija. Zbog toga se za pomoć obratio Jeremiji Gagiću, ruskom konzulu u Dubrovniku. Pismom od 11. decembra 1845. Godine Gagić obavještava Njegoša da se: „Gospodin Anton Drobac, ovdašnji apotekar, koji umije skidati obraze (likove – prim. D. B. P) dagerotipom vratio nedavno iz Italije veoma bolestan i sada okrijepivši se malo i podignuvši se, mogao bi dati nastavlenije onome koga Vi s Mahinom ovamo pošljete.”
Njegošev portret, talbotipija, rad Anastasa Jovanovića, 1846.
Po svoj prilici, zbog teškoća u koje je zapala Crna Gora, ovim dagerotipom nijesu napravljeni neki snimci. Da jesu, to bi danas bila vanredna izvorna śedočenja. Njegoš nije stigao da „skida obraze mahinom“, jer je glad raširila svoje oštre kandže nad crnogorskim narodom. Samo godinu kasnije, Njegoš prodaje izuzetno skupocjeni i istorijski vrijedan krst sa brilijantima, a kasnije jednu ikonu (isto sa dragim kamenjem) i krst, da bi prehranio svoj narod. Moguće je da je sličnu sudbinu doživio i Njegošev dagerotip. Mnogo godina kasnije, u naše vrijeme, gladi nije bilo, ali su panagije i druge manastirske dragocjenosti nestale. Pod novim crkvenim vlastima sve je izgubilo cijenu, a dobro se prodalo!
Dager je uporedo sa radom na fotografiji radio i slike velikih panorama i njegov izum je diorama (1822. godine), koja je na izvjestan način preteča kinematografa. Diorama predstavlja velike slike snimljene kamerom opskurom (odslikane na velikim platnima), na providnoj podlozi, sa promjenljivim svjetlosnim tonovima, što je stvaralo iluziju dubine i pokreta. Gledaoci su ih gledali u prostoru koji se okretao oko tih slika.
Osim diorame i dagerotipa ima još interesantnih otkrića za prikazivanje pokretnih slika i neophodnih pratećih uređaja. U drugoj polovini XIX vijeka istraživanja se ubrzavaju, potpomognuta drugim velikim naučnim i tehničkim otkrićima. Mogućnost prikazivanja pokreta i realne, „žive slike“, postaje sve izglednija. Tako je Emil Rejno (1844-1918), isto Francuz, osnovao „optičko pozorište“. On je poboljšao raniji uređaj zootrop i napravio novu optičku spravu, koju je nazvao praksinoskop. Rejno je crtao animacije na traku i sa praksinoskopom ih projektovao na platno.
Taj niz fotosa zove se „Konj u pokretu“ i tada je dokazano da se u jednom trenutku sva četiri kopita nalaze u vazduhu.
Uz braću Limijer, najznačajnijim djelatnicima za istoriju kinematografije smatraju se američki pronalazač Tomas Alva Edison (1847-1931), braća Maks (1863-1939) i Emil (1866-1945) Skladanovski, Njemci poljskog porijekla i Francuz Žorž Melijes (1861 – 1938).
Edison, sa preko hiljadu patenata, pronašao je i fonograf, ugljeni mikrofon, megafon… Kinematografiju je zadužio pronalaskom perforacije na traci, što omogućava ravnomjerno kretanje trake u kameri i projektoru i pronalaskom filmske kamere, tj. kinetografa i kinetoskopa.On je tri godine prije braće Limijer konstruisao kinetoskop, uređaj koji snima i prikazuje filmove, odnosno pokretne slike. Kinetoskop je imao otvor na vrhu i samo je jedan gledalac mogao da ga koristi u određenom vremenu. Značajno je i to da je Edison koristio traku 35 mm, što je postalo standard u filmskoj industriji. Iako praktičnog duha, Edison nije bio puno zainteresovan za javne projekcije, već je poslovnu priliku vidio u proizvodnji aparata. Za razliku od njega, kanadski preduzimač Endriju Holand (1844-1923) otvorio je u ulici Brodvej u Njujorku, 14. aprila 1894, kinetografsku salu sa pet Edisonovih aparta, naplaćujući dvadeset pet centi za gledanje po jedne kretnje u svakom aparatu. Tako je ostao zapamćen kao „prvi čovjek u istoriji koji je živio od prikazivanja filmova“.
